'गुडिया'

गुडिया

उपेन्द्र सुब्बा

बिहानै–
ओछ्यानबाट उठ्दै
छोरीले गुडिया किनी मागिन्–

'पापा, बाबी डल!'
घरबेटीकी नानीको जस्तै बाबी डल।

यसो खल्ती छामें, सुको भेटिनँ
बरु भित्री गोजीमा एउटा कविता भेटें
र सोचें–
'किन यही कविताको गुडिया नबनाउँ्?'

किन चाहिन्छ स्ववियु?

सुरुमा केही अवाञ्छित दृश्य प्रस्तुत छन्।

 

एक : मंगलबार दिउँसो नेविसंघको झन्डा बोकेर त्रिभुवन विश्वविद्यालय (त्रिवि) मा प्रदर्शन गर्न जाँदै गरेका युवाले बसको छतमा बसेर बल्खु चोकमा 'भिसी कार्यालय जलाउछौँ, स्ववियु चुनाव गराउछौँ' भन्दै नारा लगाए। पंक्तिकारसहित वरपरका सवारी र पैदलयात्रुले तिनका अश्लील इसारा र वचन खपे। छाता ओढेर बाटो काट्दै गरेकी युवतीलाई तिनले हाकाहाकी दुर्व्यवहार गरे। 'स्ववियु चुनाव स्थगनमार्फत् खोसिएको हक फर्काउन हिँडेका' तिनको कसैले प्रतिवाद गर्ने हिम्मत गरेन।

 

दुई : विद्यार्थी संगठनका नेता चन्दा 'बार्गेनिङ' गर्न क्याम्पस प्रमुख वा विभागाध्यक्षकहाँ जान्छन्। प्रमुखले सर्त राख्छन् – 'पैसा दिन्छु, तिमीहरू प्रतिविद्यार्थी एकसय रुपियाँ भर्ना शुल्क बढाउन तयार हुन्छौ भने।' नेता कायल हुन्छ। संगठन अस्तित्वमा भएकै कारण विद्यार्थी मारमा पर्छन्।

तीन : त्रिवि केन्द्रीय क्याम्पसको स्ववियुमा मध्यरातमा आगजनी हुन्छ। छानबिन गर्न कोही तयार छैन। त्यहाँ कुनै न कुनै संगठनको हात छ भन्ने प्रशासनलाई थाहा छ। प्रशासक खतरा उठाउन चाहँदैनन्।

चार : शैक्षिक संस्थाभित्रै जथाभावी लेखिएका नाराले कक्षाकोठाका कुनै भित्ता बाँकी छैनन्। नारामा सहिष्णुता कतै झल्किँदैन।

पाँच : मास्टर्स सकेको व्यक्तिसँग आफ्नो बुतामा जागिर खाने हुति छैन। ऊ स्ववियु र संगठनको नेताको चाकरी गर्न थाल्छ। जागिर पायो भने ऊ प्राज्ञिक कामतिर होइन, संगठन, गुट, उपगुटको स्वार्थप्रति बफादार हुन्छ। विद्यार्थी नेता उसको 'बोस' हुन्छ।

छ : स्ववियु चुनाव कहिले आउला र टिकट पाउँला भन्ने आशामा एउटा युवा ढुकेर बस्छ। सधैँ क्याम्पसका प्रशासनदेखि क्यान्टिनसम्म भेटिन्छ। विद्यार्थीसँग हात मिलाउँछ। दैनन्दिन काममा सघाउँछ। टिकट भने उपरवाले नेताले आफ्नो चम्चालाई दिलाउँछ। नतिजा, परिश्रमी कार्यकर्ताको नाम बागी उम्मेदवारको सूचीमा भेटिन्छ। विद्यार्थी राजनीतिको भाग्य क्याम्पस बाहिरको 'प्रभु'ले लेखिदिन्छ। लाग्छ, विद्यार्थी नेताको भविष्य एउटा यस्तो खाली चेक हो, जहाँ विद्यार्थी स्वयंले सही गर्न पाउँदैनन्। अनि त्यसको मूल्य पनि पार्टी वा गुटले तोकिदिन्छ।

सातौं तथा अन्तिम दृश्य : स्ववियुलाई लघु संसद्/संविधानसभा भन्दै दलीय महŒवाकांक्षाको विषय बनाइन्छ। दलका नेता दस काम छाडेर क्याम्पस भाग लगाउँछन्। आफ्नो भागमा परेको क्याम्पसमा जसरी पनि आफ्नो भ्रातृसंगठन जिताउन लागिपर्छन्। वर्षौंदेखि पद ढुकेर अनेक संकाय चहार्दै भर्ना भएका विद्यार्थी नेता तिनका 'निमित्त नायक' बन्छन्। चुनाव नामको नाटक रचिन्छ। चुनिएर जाने अनुहारमा विद्यार्थी खोज्दा बिरलै भेटिन्छ।

एक फकिरको व्यक्तिचित्र

नेपाली साहित्यको केन्द्र काठमाडौं हो भन्यो भने धेरैलाई मन पर्दैन। दुर्गाप्रसाद श्रेष्ठलाई पनि मन पर्दैन।
'नेपाली साहित्यका केन्द्र धेरै छन्,' मोटो फ्रेमभित्रका एकजोर आँखा चम्काउँदै उनी टेबल ठोक्छन्, 'जस्तो कि, बनारस पनि एउटा केन्द्र हो।'
. . .

photo : Bijay Gajmer/Nagarik

७५ वर्षअघि जनकपुरको सबेलामा जन्मेका दुर्गाप्रसाद पिता काशीबहादुर श्रेष्ठको नेपाली साहित्य सेवालाई आजसम्म निरन्तरता दिइरहेका छन्।
पाँच वर्षको छँदा बनारस हिँडेका उनी एकैचोटि २०१८ सालमा काठमाडौं आए। त्यसबेला नारायण बाँस्कोटा 'प्रगति' पत्रिकाका सम्पादक थिए। नारायणको उत्साह पाएर दुर्गाप्रसादले कविता लेख्न सिके। साथीकी छोरीको बिहे खान काठमाडौं पसेका उनी त कवि पो हुन पुगे, घच्चीका कवि।
नारायणले प्रस्ताव गरे, 'तिमी प्रेसको काम पनि जान्दा रहेछौ, अब यहीँ काम गर।'
त्यसपछि उनले लगातार दस वर्ष 'प्रगति'का लागि काम गरे।
उनले त्यसबीचमा पहिले नेपाली कथानक फिल्म 'आमा' का लागि संवाद लेखे। हीरा सिंहको निर्देशनमा बनेको त्यो फिल्मको प्रिमियर शो हेर्न राजा महेन्द्र जय नेपाल सिनेमा हल आए। पहिलोपटक फिल्मका लागि स्त्रि्कप्ट लेख्नेले राजाबाट दुई हजार रुपियाँ बकस पाए। बस्, दुर्गाप्रसाद यत्तिले काठमाडौंको कुलीन वृत्तमा चर्चित भए।

भूतघरजस्तै सेडा

४२ वर्षअघि राष्ट्रिय आर्थिक योजना तर्जुमा गर्न खुलेको 'आर्थिक विकास तथा प्रशासन अनुसन्धान केन्द्र' (सेडा) अहिले भूतघरजस्तै बनेको छ।

अमेरिकी अनुसन्धान संस्था फोर्ड फाउन्डेसनको अनुदानले अत्याधुनिक शैलीमा बनेका दुई भवन त्रिभुवन विश्वविद्यालय परिसरमा छन्। घाँसैघाँसले भरिएको चउर पार गरेपछि पुगिने माथिल्लो भवनमा अँध्यारो व्याप्त छ। ‰याल–ढोका उघार्दा थोत्रा कम्प्युटर, धुलो र माकुराको जालो लागेका, भाँचिएका फर्निचर देखिन्छन्। वर्षायाममा छतबाट तपतप पानी चुहिन्छ।

तल्लो भवनमा ५५ जनाको संख्यामा कर्मचारी बस्छन्। ३३ वर्षयता सेडामा कार्यरत डा. हरिध्वज पन्त भन्छन्, 'हामी सबै कर्मचारी पसल खोलेर बसेका व्यापारीजस्ता भएका छौं, पसलमा केही छैन।'

पन्तका अनुसार त्रिविले तलबबाहेक अन्य बजेट कटाइदिएपछि सेडा निस्त्रि्कय बनेको हो। बजेट शीर्षकमा वार्षिक एक करोड १० लाख प्राप्त हुन्छ।

अनुसन्धान योजनाका लागि बजेट माग्दै त्रिविलाई चिठी पठाइरहेको पन्त बताउँछन्। सेडाको पूर्व निमित्त कार्यकारी निर्देशक रहिसकेका पन्त आक्रोश व्यक्त गर्छन्, 'त्रिवि केन्द्रीय कार्यालय भने थाहा नपाएझैं गरिरहेको छ।'

सन् १९६९ मा अहिलेका राप्रपा नेता पशुपतिशमशेर राणाले पहिलो कार्यकारी निर्देशकका रूपमा नेतृत्व गरेको सेडाकै आसपासमा सिनास (समाज अध्ययन र विदेश मामिलासम्बन्धी), सेरिड (शिक्षा सम्बन्धी) र रिकास्ट (विज्ञान र प्रविधि सम्बन्धी) नामक तीन अनुसन्धान संस्था छन्। सेडामा अर्थशास्त्र, व्यवस्थापन र राजनीतिशास्त्रबाट प्राध्यापक अनुसन्धानकर्ताका रूपमा प्रवेश गर्छन्। सेडाले मुख्यतः तीन काम गर्छ। त्यसमा अनुसन्धान, तालिम र विशेष मुद्दामा प्रवचन पर्छन्।

पञ्चायतकाल र बहुदलको समयमा सरकारलाई उपयोगी हुने महŒवपूर्ण अनुसन्धान सेडाले गर्थ्यो। पर्याप्त दक्ष जनशक्ति र सुविधासम्पन्न भवन तथा पूर्वाधार हुँदाहुँदै पनि यो संस्था मृतप्रायः छ।

लडाइँ मोफसलको, सेना काठमाडौंका

Photo : Bijay Rai/Nagarik

साहित्य महोत्सव भनेपछि कुनै बेला नेपाल (राजकीय) प्रज्ञा प्रतिष्ठानले गर्ने राष्ट्रिय संगोष्ठी ठानिन्थ्यो। हिजोआज भने  साहित्य संगोष्ठी/महोत्सव हुँदैनन्, 'लिटरेचर फेस्टिभल' हुन्छन्।

पानस बाल्ने, रिबन काट्ने, किस्तीमा राखेर ब्याज वितरण गर्ने परम्परालाई मञ्चमा आवश्यक वक्तामात्रै राखेर दर्शकदीर्घासँग अन्तर्क्रिया गराउने चलनले प्रतिस्थापित गर्दैछन्। एकोहोरो वक्तव्य र कार्यपत्रलाई तिखा बहसले छायाँमा पारेका छन्।

नेपाली साहित्य सम्मेलनको ब्यानरमा एउटै देवनागरी अक्षर नराखेको भन्दै गत वर्ष सहभागीले …नेपाल लिटरेचर फेस्टिभल' आयोजक बुकवर्म ट्रस्टलाई दप्काए। बुकवर्मले साहित्यिक महोत्सव गर्ने परम्परा, विषय, शैली र प्रस्तुतिमा नयाँपन भने भिœयाएको थियो। 

दुई वर्षयता फेस्टिभल आयोजना गरिरहेको बुकवर्मको शैली अनुकरण गर्दै पहिलो वर्ष अर्को समूहले पाटनमा 'काठमान्डु लिटरेरी जात्रा' आयोजना गर्‍यो। काठमाडौंबाहिरका आयोजकले पनि बुकवर्मको बाटो पछ्याए। एकैनासका विषय, प्रस्तुति र वक्ताका कार्यपत्र सुन्दासुन्दै निदाउने बानी परेका सहभागी सक्रिय भए। हात उठाउँदै बहस, संवाद र प्रतिवाद गर्न थाले। छलफलमा सजीवता आयो।

नयाँ कुरा थाल्न गाह्रो। त्यसपछि त अरूले देखासिकी गर्न थालिहाल्छन्। पहिलोपटक पांग्रा बनाएजस्तो। त्यसपछि त्यसैलाई हेरेर नयाँ नयाँ नाप र डिजाइनका टायर बनाउन सबै अघि सर्छन्। यो 'नयाँपन'बाट साहित्य पनि बाहिर छैन।

SLC रिजल्टसँगै आत्महत्या

हरेक वर्ष SLC रिजल्टसँगै आत्महत्या गर्नेहरुको खबर आउन थाल्छ। यो वर्ष पनि सुरु भइसकेको छ। एसएलसीलाई फलामे ढोका मान्दै जीवनमरणको प्रश्न बनाउनेहरु, छोराछोरी र विद्यार्थीमाथि आफ्ना अतिमहत्वाकांक्षा लाद्नेहरु यसका जिम्मेवार छन्। एकपटक सोचौं, कतै हामी त्यही अपराधका भागिदार भइरहेका त छैनौं। शिक्षा भनेको प्रेरक, मनोरञ्जक र रुचिकर हुनुपर्छ। पेलेर, थोपरेर पनि कहीँ शिक्षा हुन्छ?

My Poem... बन्दरगाह

केही मालबाहक डिब्बाहरू छन्
जहाजमा
विचारबाहक दिमागहरू पनि छन्
जहाजमा
जहाज आइरहेछन् गइरहेछन्
 गइरहेछन् आइरहेछन्
म छु यी सब नियालिरहेको एक टक
बन्दरगाहमा।