Sunday, August 17, 2014

संविधानको आधा बाटो

दोस्रो संविधानसभाले ६ महिना २२ दिन काम गरेपछि नयाँ संविधान निर्माणको काम २०६९ जेठ १ को विन्दुमा पुगेको छ। संविधानसभा अध्यक्ष सुवास नेम्वाङदेखि प्रमुख दलका शीर्ष नेताले ९०/९५ प्रतिशत काम सकिएको दाबी गरे पनि विघटित संविधानसभाको औपचारिक संयन्त्रमा राज्यको पुनर्संरचना, शासकीय स्वरूप, न्याय र निर्वाचन प्रणालीजस्ता मूलभूत राजनीतिक विवाद समाधान भएको थिएन। दोस्रो संविधानसभा यही यक्ष प्रश्नमा सहमति होइन सम्झौता खोजिरहेको छ, पहिलो सभाको सहमतिको असफल प्रयासबाट पाठ सिक्दै।

लोकतन्त्र कसबाट संकटमा छ?

लन्डनबाट प्रकाशित हुने ‘द इकोनोमिस्ट' म्यागजिनले मार्च एक तारिख अर्थात् गत शनिबारको अंकमा कभर स्टोरी छपाएको छ– ‘ह्वाट्स गन् रङ् विद् डेमोक्रेसी।' इकोनोमिस्टले अति महत्वका साथ यसलाई छ पृष्ठसम्म छपाएको छ।
शीर्षकले नै आधा स्टोरी बताउँछ, अनि प्रश्न गर्छ– ‘निर्विकल्प विकल्प मानिएको लोकतन्त्रमा के गडबडी भेटियो, जसले गर्दा विश्वका मानिस विद्यमान लोकतन्त्रको मोडलप्रति उदासीन हुन पुगे।' विश्व पुँजीवादको प्रवक्ता मानिने यो म्यागजिनबाट नै पुँजीवादी सारतत्वसहितको लोकतन्त्रमाथि प्रश्न उठ्नु रोचक आश्चर्य हुन गएको छ। नेपालीहरूले साठी वर्षअघिदेखि गर्दै आएको ‘लोकतन्त्र' माथिको निसर्त प्रेममाथि पुनर्विचार गर्न पक्कै यो बहसले सघाउनेछ।

Sunday, August 10, 2014

वामपन्थीका आँखामा बीपी

'बीपी कोइराला बा“चेको भए २०४६ सालको जनआन्दोलन हुने थिएन भनी धेरैले भन्ने गरेको सुनिएको छ । मेरा विचारमा बीपीले बहुदलीय व्यवस्थाको पक्षमा शान्तिपर्ूण्ा आन्दोलन त गर्थे तर वाममोर्चातिर सहकार्य गर्ने भने थिएनन् । उनको बुझाइमा यसो गर्दा नेपाली कांग्रेसको परिचयमाथि प्रश्नचिह्न लाग्ने हुन्थ्यो । आजका सर्न्दर्भमा त्यो कति व्यावहारिक हुन्थ्यो, त्यो भन्न सक्ने कुरा भएन । गणेशमानसिंहले व्यावहारिकताको बाटो लिए र जनआन्दोलनमा वामशक्तिलाई पनि समावेश गरे ।'
     प्राध्यापक लोकराज बराल ः 'रोमाञ्चित जीवन', पृष्ठ २६१
नेपाली कांग्रेसनिकट भनी चिनिएका प्राध्यापक बरालको हालै प्रकाशित आत्मकथाभित्रको यो मूल्यांकनले वामपन्थीलाई हर्ेर्ने बीपी-दृष्टिकोण झल्काउ“छ । कम्युनिस्टइतरका प्रगतिशील शक्तिसमेत वामपन्थी हुनसक्ने ठान्ने उनी आफूलाई वामपन्थी ठान्थे, तर कम्युनिस्टस“ग किमार्थ सहकार्य गर्ने पक्षमा थिएनन् । नेकपा-माओवादी अध्यक्ष मोहन वैद्यका अनुसार बीपी आफूलाई मार्क्सवादी हु“ भनी बेलाबखत यसै भन्नलाई भनिदिन्थे, तर मार्क्सवादको नामै सुन्न नचाहने स्वभाव थियो ।
'बीपीमा राजनीतिक कट्टरता थियो । लोकतन्त्रका लागि लडिरहनुभयो, तर लोकतन्त्रमा कम्युनिस्टको अस्तित्व स्वीकार्न हिच्किचाउनुहुन्थ्यो,' यी 'कट्टर मार्क्सवादी' भन्छन्, 'बीपीले जान्नुभएन ।

Friday, August 8, 2014

इजलासमा भानुभक्त

त्रिविकी अध्यापक रजनी ढकाल पहिलोपटक 'बधूशिक्षा' पढेपछि भानुभक्तसँग हदैसम्म रिसाइन्- आदिकविजस्तो मानिसले यस्तो घटिया कुरो लेख्ने ?

'नारीले हाँस्न हुन्न । लोग्नेले मनलागी सौता ल्याउनु उचित हो । बहुविवाह आवश्यक छ । सतीप्रथा जायज हो ।' बधूशिक्षाभित्र यस्ता पंक्ति त कति हो कति ।

'अलिकति बुझ्ने भएपछि भानुभक्तको समय, समाज, सांस्कृतिक स्तर पनि पढ्दै गएँ । त्यो समयको मनोविज्ञानका ती साक्षीले त्यस्तो लेख्नु अनौठो लागेन,' भानुभक्तको 'वधूशिक्षा' माथि पुस्तक लेख्दै गरेकी उनी भन्छिन्, 'उनको अध्ययनको स्तर खासै थिएन । त्यसैले समाजका परम्परालाई कुनै प्रश्न नगरी खुरुखुरु लेखिदिए ।'

बनारस हिन्दु विश्वविद्यालयबाट भानुभक्तमाथि पीएचडी गरेकी सिक्किम युनिभर्सिटी नेपाली विभागकी प्रमुख कविता लामाको पीएचडी थेसिसमा भानुभक्तको सन्की स्वभावमाथि रोचक वर्णन पढ्न पाइन्छ । साथी तारापतिको घरमा जाँदा सासू-बुहारीको झगडाले रातभरि सुत्न नपाएको झोंकमा उनले तात्तातै कविता लेखेका रहेछन् । बास नपाएको अर्को सन्दर्भमा भानुभक्तले लेखे :

'गजाधर सोतीकी घरबुढी अलच्छिनकी रइछन्

नरक जानालाई सबसित बिदाबादी भइछन् ।'



'रिसाहा भानुभक्तमा कसैलाई पनि सहने स्वभाव थिएन,' लामाले अघिल्लो साता काठमाडौंमा आयोजित भानु द्विशतवाषिर्कीका अवसरमा पेस गरेको कार्यपत्रमा उल्लेख छ, 'एकजना गिरिधारी भाट भन्नेसँग उनको जग्गामा झगडा परेको थियो । भाटले उनलाई मुद्दामा यति अल्झाइदियो कि, भाट शब्दसँग रिस उठेर उनले घरका भाटाहरूसमेत उखालेर फालिदिए ।'

उनी गायत्री स्पिभाक हुन्

सेत्ताम्मै, ठुट्टै कपाल । रुद्राक्षझैं देखिने माला भिरेको उज्यालो अनुहार । कानमा साना टप, खैरो सारी । बंगाली लवज मिसिएको अंग्रेजी जिब्रो । आवाजमा आत्मविश्वासी 'मोडुलेसन' । समाधिबाट निस्केर आएको योगीको जस्तोे गहिरो मुस्कान । तिखो हेराइ ।

उनी गायत्री चक्रवर्ती स्पिभाक हुन् ।

कोलम्बिया विश्वविद्यालयकी यी ७२ वर्षीया प्राध्यापक तीन वर्षयता नेपाल धाइरहेकी छन् । यहाँ पछिल्लो समय सबाल्टर्न बहस चर्चामा छ । त्यसलाई साढे तीन दशकअघि विश्व बौद्धिक मञ्चमा पहिलोपल्ट 'हाई डेसिबल' को ध्वनिसहित प्रवेश गराउने स्पिभाक पहिलो विद्वान् हुन् ।

बीसौं शताब्दीका गिनेचुनिएका विद्वान्मध्ये ज्याक डेरिडाको नाम अग्रपंक्तिमा आउँछ । उत्तरसंरचनावाद र विनिर्माणवादका प्रवर्तक डेरिडाको नाम उत्तरआधुनिकताको डिस्कोर्समा सबैभन्दा पहिले लिइन्छ । उनै फ्रेन्च दार्शनिकको सर्वाधिक चर्चित तर उत्तिकै कठिन मानिने 'अफ् ग्रामाटोलोजी' लाई फ्रेन्चबाट अंग्रेजीमा अनुवाद गरी वाहवाही लुट्ने यिनै स्पिभाक हुन् ।

कुन दिनको संजोगले बनेँ लाहुरे

पूर्वी नयाँ दिल्लीको लक्ष्मीनगर मेट्रो स्टेसन आसपास क्रिसमसको कुनै रमझम देखिँदैन। जस्तो कि, दिल्लीका अरू जुनसुकै बजार डिसेम्बर अन्तिम साता सान्ता क्लसको पर्खाइमा सजिएका छन्। मध्यरातको लक्ष्मीनगर शोकसन्तप्त टोलझैं देखिन्छ, मानौं उसले भर्खरै प्रिय मान्छे गुमाएको छ।


विजयचोक, मेनमार्केटको कठ्यांग्रिदो चिसोमा मध्यरात दुई नेपाली भुइँमा काठको मोटो लठ्ठी टकटक बजार्दै हिँडिरहेका छन्। तीन दशकयता हरेक रात चौकीदारी गरिरहेका यी 'गोर्खा बहादुर'को कथा सुन्दै गर्दा भारतको राजधानीमा अहिलेसम्मकै सर्वाधिक जाडो छ। आज लक्ष्मीनगरमा बिजुलीबत्ती पनि छैन।

राति एक बजे। बाजुरा, जयबागेश्वरी–१ पिपलगाउँका शेरबहादुर थापा मेन मार्केट गल्लीमा १०२ मार्काको बिँडी सल्काइरहेका छन्। मुटु काम्ने सिरेटोमा यही बिँडी सहारा बनेको छ। एक हुल कुकुर बेस्मारी भुकिरहेछन्। छेउछाउ अरू पनि नेपाली 'बहादुर'हरू डन्डाले भुइँ हिर्काउँदै ठमठम हिँडिरहेछन्।

मोटो ज्याकेट लगाएका, पाल्पाली ढाका टोपीलाई दोहोरो मफलरले मोहोरेका यी चौकीदारले ३५ हिउँदबर्खा यही दिल्लीका सडक, कोलोनी र गल्लीमा बिताएका छन्। जति जाडो भए पनि खप्ने, खट्ने यी ४८ वर्षेको इखलाई एउटै सपनाले भर दिएको छ– मेरा अनपढ बाउबाजेले जीवनभरि दिल्लीमै चौकीदारी गरे। चार छोरालाई चौकीदार बनाउँदिनँ, जसरी पनि पढाउँछु।

प्रथम विश्वयुद्धको सय वर्ष, हजारौं लाहुरे फूलहरू

पोखराबाट १७ किमी पश्चिम हुइँकिएपछि स्याङ्जाको फेदीखोला पुगिन्छ। कुभिन्डे भन्ने ठाउँमा गाडीबाट ओर्लेर पूर्वतिर तीन किमी उकालो चढेपछि आइपुग्छ साल्मेडाँडा। हिउँदयाममा पनि हरियाली बचाएर राखेको यो पहाडमा दुई दर्जन कामदार अहोरात्र खटिइरहेका छन्। उद्देश्य हो, गोरखा स्मारक निर्माण।
७० वर्षे पूर्व गोर्खा सैनिक तथा गोर्खा भूतपूर्व सैनिक संघ (गेसो) का सभापति पदमबहादुर गुरुङ यो स्मारक निर्माणका मुख्य अभियन्ता हुन्। यी तिनै पदमबहादुर हुन्, जसलाई २०६३ असारमा बेलायती प्रधानमन्त्री गोर्डन ब्राउनले भेटेर भनेका थिए, ‘मिस्टर प्रेसिडेन्ट, थ्यांक यु फर ह्वाट यु ह्याभ डन।'
कुनै पनि आन्दोलनका नेतालाई मानिस सुरुमा मूर्ख वा पागल भनी उडाउँछन्। सफल हुँदै गयो भने उसकै पछि लाग्छन्। प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धमा लडेका नेपालीको आत्मसम्मानका लागि गेसोको संघर्षमा पनि यही लागू हुन्छ। पदमबहादुर र उनका सहकर्मीले थालेको गेसो आन्दोलनलाई त सुरुमा आतंकवादी गतिविधिसमेत भनिएको थियो। आज त्यो आन्दोलनले मान्यतामात्र पाएको छैन, अभियन्ताहरूलाई सम्मान दिन स्वयं बेलायती सरकार अघि सरेको छ।
बेलायत जसका लागि उनीजस्तै हजारौं नेपालीले लडेका थिए।
बेलायत जसको सरकारविरुद्ध उनीहरू आज लड्दैछन्।
पहिलो विश्वयुद्ध (सन् १९१४–१९१८) सय वर्ष पुगेको सन्दर्भमा नागरिकले उनै पदमबहादुरलाई माछापुच्छ्रे हिमाल अघिल्तिर उभिएको निर्माणाधीन स्मारक स्थल साल्मेडाँडाको उचाइमा भेट्यो। विश्वयुद्धलगायत अनेकन युद्धमा बितेका, घाइते योद्धा र सकुशल फर्केका नेपालीको सम्झनामा उनी गोरखा स्मारक बनाउँदैछन्।

विश्वकप सपना

Basanta Basnet / Raju Ghising

घडीको सुईले बिहानको ५:३० देखाउँदा झापा दमकका १४ वर्षे सेसेहाङ आङदेम्बेका परेली आफसेआफ खुल्छन् । हतार-हतार खाजा टिपेर उनी ६:३० बजे ग्वार्कोस्थित लोकस्मृति सेकेन्डरी स्कुल पुगिसक्छन् । शिक्षकले पढाउँदै गर्दा यी छात्रका आँखा त गुरुतिरै हुन्छन्, दिमाग भने फुटबल मैदानमै दौडिरहन्छ ।
१० कक्षाका यी छात्रको मन मिडफिल्ड र डिबक्सतिर दौडिइरहँदा कक्षा सकिसकेको हुन्छ ।
८:३० बजे कक्षाबाट निस्कँदा आमा जमुनाको फोन आउँछ ।
प्रायः सबै बाबुआमाले गर्ने प्रश्न एउटै हुन्छ- 'कस्तो पढ्दैछस् ? राम्ररी पढ ।'
केही बाबुआमा यस्ता पनि छन्, जसले पढाइभन्दा पहिले सोध्छन्, 'कस्तो खेल्दैछस् ? राम्ररी खेल ।' सन्तानको पढाइभन्दा पहिले खेलखबर सोध्ने थोरै आमामध्ये जमुना एक हुन् ।
अखिल नेपाल फुटबल संघ (एन्फा) ले आफ्नो मुख्यालय सातदोबाटोमा खोलेको एकेडेमीमा देशभरका २५ सयभन्दा बढी प्रतिस्पर्धीलाई उछिन्दै छानिएर आएका १६ वर्षभन्दा कम उमेरका ५७ प्रशिक्षार्थी खेल्छन्, पढ्छन्, सँगै खान्छन् र सुत्छन् । दुई वर्षअघि छानिएपछि परिवार छाडेर फुटबलको संसारमा प्रवेश गरेका सेसेहाङ यिनैमध्ये एक हुन् । एक समयका चर्चित मिडफिल्डर बालगोपाल महर्जन उनीहरूका मुख्य प्रशिक्षक हुन् ।
चितवन एसओएसबाट छानिएर एन्फा आइपुगेका १४ वर्षे राजेश परियारको मनमा जतिबेला पनि फुटबल हुन्छ । 'पहिले-पहिले घरको यादले साह्रै सताउँथ्यो,' भन्छन्, 'अहिले त साथीहरूसँग खेल्दाबस्दा यहीं रमाइलो लाग्न थालेको छ ।'

पेन्सन पर्खिरहेको धरान

 लेखक राजन मुकारुङ सृजनशील अराजकताको आन्दोलन चलाइरहेका बेला काठमाडौंबाट बेलाबखत धरान जाने गर्थे– सहकर्मी अभियन्ता कवि उपेन्द्र सुब्बालाई भेट्न। धरानको रौनक देखेर छक्क पर्थे। मारवाडी समुदाय बस्ने पुतली लाइनमा हिउँदमा धुलो उड्थ्यो, बर्खामा हिलो भरिन्थ्यो।
राई, लिम्बु भरिएको लाहुरे टोलमा भने एउटा पात, कागजको टुक्रामात्रै खस्यो भने पनि कुचो आएर सिनिक्क पारिहाल्थ्यो। नगरपालिकाको सफाई बाहन आउनुपर्थेन। दुई समुदायको सफाई चेतनाको अन्तर देख्दा मुकारुङ छक्क पर्थे। यो १५ वर्ष अघिको कुरा हो।
एकदिन। स्थानीय अखबारले दुई समुदायको सफाई चेतनालाई तुलना गर्दै टिप्पणी लेख्यो। त्यसले विवाद उत्पन्न गर्‍यो। स्थानीयहरुको प्रयत्नमा थामियो। तर यही कारणले दुई भिन्न समुदायलाई हेर्ने तुलनात्मक दृष्टि भने कायम रहिरह्यो।
'तिनताक ब्रिटिशहरुको क्याम्प थियो घोपामा,' मुकारुङ सम्झन्छन्, 'हाम्रो समुदायका युवायुवती बिगार्न तिनले सघाए, केटाहरु ड्रगिस्ट भए, केटीहरुलाई पनि मोडलिङ गर्नुपर्ने।'
त्यसले धरानमा विकृतिको प्रवेश गराएको उनी बताउँछन्। अर्को पत्रिकाले लेखेछ पनि, 'भित्ते र तिघ्रेको सहर।'
धरान नेपालको पहिलो सहर हो, जसले नेपालमा पहिलो पटक युरोपेली संस्कृति भिœयायो।

र, धरान नै नेपालको त्यस्तो सहर हो, जसमा युरोपेली अत्याधुनिक फेसनको चेतनासँगै जातीय आन्दोलन र चेतनाको बिज रोपिएको थियो। यसको कारण दुई भिन्न समुदायले आफ्नो राजधानी घोषणा गर्नु हो।

लोकतन्त्रका लामा हात

राजनीतिशास्त्री कृष्ण खनालले हालै एक लेखमार्फ् खतरनाक अभिव्यक्ति दिए, 'लोकतन्त्रको अबको विनाशक तत्व भनेका हामीले पत्याएका कथित् लोकतन्त्रवादीहरू नै हुन् । फ्या“किसकेको राजतन्त्र तथा राजावादी वा एकदलीय कम्युनिस्टहरू होइनन् । कांग्रेस, एमाले वा अरु कुनै बहुदलवादी दलको बिल्ला भिर्दैमा सबै लोकतन्त्रवादी हुन सक्दैनन्, होइनन् पनि ।'
शिशु गणतन्त्रले पछिल्ला दिनहरूमा बढ्दो शासकीय स्वेच्छाचारिताको मूल्य चुकाउनुपरिरहेको परिवेशमा आएको खनाल टिप्पणीलाई सदर गर्दै स्वयं सत्ताधारी कांग्रेस नेता शेखर कोइराला, एमाले नेता प्रदीप ज्ञवाली, प्राध्यापक अभि सुवेदीलगायतले लेखिरहेका छन् । संयोगको कुरा, लन्डनबाट प्रकाशित हुने 'द इकोनोमिस्ट' म्यागजिनले गत मे १० तारिखको अंकमा 'द लङ आर्म्स अफ् द ल' शर्ीष्ाकमा लेखेको छ, 'एसियाका अधिकांश पछिल्ला सरकारहरूले आफ्ना देशहरूमा शासकीय नियन्त्रण कायम राख्न कानुनलाई हतियार बनाउन थालेका छन् ।' स्थिर राजनीतिक पद्दति बसिनसकेका र बस्न लागेका थाइल्यान्ड, मलेसिया, पाकिस्तान, म्यानमार, श्रीलंकाजस्ता देशहरूको उदाहरण दि“दै 'इकोनोमिस्ट'ले दैनन्दिन राजनीतिमा अदालतहरूको अनावश्यक सक्रियताले राजनीतिक अस्थिरता उत्पन्न गराइरहेको उदाहरण पेस गरेको छ । म्यागजिनले यस पंक्तिमा चीन र सिंगापुरलाई पनि राखेको छ, जहा“ राजनीतिक स्थिरता त छ, तर अदालतलाई विश्वासमा लिएका अधिनायकले लोकतन्त्रको वृक्ष झन् झन् सुकाइरहेका छन् ।

वैद्य फोबिया

सिद्धान्त शुद्धताका लागि कसैको नाम सम्भि्कनुपर्‍यो भने पहिलो नम्बरमा मोहन वैद्य 'किरण' आउँछन्। उनलाई मार्क्सदेखि माओसम्मका सैद्धान्तिक सूत्र कन्ठै छन्। दुर्भाग्यवश, कुनै बेला 'लिटरेरी एलिट' देखि रामझुपडीसमेतलाई फकाउन र थकाउन प्रयोग हुने राता किताब आज उनका व्यक्तिगत तुष्टि पूरा गर्ने औजारमा बदलिन पुगेका छन्। कुनै बेला त्याग र समर्पणका प्रतिमूर्ति मानिने उनी आज निजी आग्रह र खुद्रा कुण्ठाबाट निर्देशित हुन पुगेका छन्। त्यसको मूल्य संविधान सभाको अर्को चुनावले चुकाउनु परिरहेको छ।
मानिस वैद्य पक्षधरसँग छिटफुट डराउन थालेका छन्। वैद्यदेखि डराउने रोगलाई वैद्य फोबिया भनिन्छ। वैद्य फोबिया केही समय लम्बिने देखिन्छ।

उम्मेदवार कि जमिनदार?

संविधान सभाको दोस्रो चुनावका लागि दुई महिना तीन दिन बाँकी छ। चुनावको सम्मुखमा को को उम्मेदवार बन्दैछन् भन्ने गाइँगुइँ चुल्नु अनौठो भएन। भूगोलमा खटेर राजनीति गर्नेहरू हुल बाँधेर दलका मुख्यालय र नेताका घरमा देउसी खेल्नु पनि अलिअलि अनौठो भए पनि हाम्रो देशका लागि धेरै अनौठोचाहिँ भएन।
अनौठो नमानिएको तर आजसम्मको नेपाली चुनावको इतिहासमा अनौठो मान्नैपर्ने एउटा प्रवृत्ति छ। शीर्ष र प्रभावशाली भनिएका 'ठूला' नेताहरू घरै बसीबसी जग्गाका कित्ताकाँट गरिरहेछन्। स्पष्ट पारिहालूँ, त्यो जग्गा निर्वाचन क्षेत्र हो। राणा शासकले आफ्नो चाकरी बजाउन आउनेलाई बिर्ता दिएझैं गरी ठूलाहरू आफूले आफैंलाई निर्वाचन क्षेत्रको बिर्ता दिइरहेछन्। त्यस्तो बिर्ता, जो दिलाउन उनीहरूले कसैलाई सोधिरहनुपर्दैन। कसैको चाकरी बजाउनुपर्दैन। कार्यकारी अधिकार आफ्नो हातमा छँदैछ।

अखिलको मोबाइल महाधिवेशन

नेकपा (एमाले)को भ्रातृ संगठन अनेरास्ववियु हिजोआज दुई महाधिवेशन (सम्मेलन) गर्नेगर्छ । नेतृत्व छान्ने सम्मेलन र विधान सम्मेलन । काठमाडौंमा बिहीबारदेखि जारी सम्मेलन नेतृत्व चुन्न आयोजना गरिएको हो । विडम्बना, यो मोबाइल महाधिवेशनमा परिणत हुन पुगेको छ । मोबाइल महाधिवेशन, अर्थात्, ठाउँ सर्दै सर्दै आयोजित 'गतिशील' सम्मेलन । प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा सुरु बन्दसत्र आफ्ना झिटीगुन्टा बोकेर हिँड्दै हिँड्दै प्रदर्शनीमार्ग पुगिसक्दा पनि अझै नतुरिनु मोबाइल महाधिवेशनको विशेषता हो । मोबाइल महाधिवेशन अझै केही दिन लम्बिने खतरा छ ।
वाल्मीकि क्याम्पसमा उद्घाटित सम्मेलनको बन्दसत्र शुक्रबार प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा सुरु हुनुपर्ने थियो । सोमबार दिउँसोसम्म अनिर्णयको बन्दी रहेकोे सम्मेलनले यी पंक्ति लेख्दैगर्दासम्म दुईवटा काममात्र ग¥यो । एक, पुरानो केन्द्रीय कमिटी विघटन । दुई, अध्यक्ष मण्डलको घोषणा । दुवै कुनै उल्लेख्य काम होइनन् । यति गर्न अखिल र एमाले नेताले दुई दिन लगाए । तीन दिनका लागि भाडामा लिइएको प्रज्ञा भवनको हलमा नभ्याएपछि अहिले प्रदर्शनीमार्गस्थित राष्ट्रिय सभागृहमा सार्नुपरेको छ । यस अर्थमा अनेरास्ववियुको यो सम्मेलन मोबाइल महाधिवेशन बन्न पुगेको छ ।

राजनीति कहीँ यस्तो नहोस्

पहिरन कहीँ यस्तो नहोस्, जहाँ पोशाक नै गायब होस्।
शृङ्गार कहीँ यस्तो नहोस्, जहाँ युवती नै गायब होस्।'
पञ्चायतकालताका आफूले लेखेका अखबारी स्तम्भको संग्रह 'जीवनको बाटोमा' मा मोदनाथ प्रश्रितले एक हिन्दी कविताको सन्दर्भ उप्काउँदै थपिदिए–
'सिद्धान्त कहीँ यस्तो नहोस्, जहाँ राजनीति नै गायब होस्।
राजनीति कहीँ यस्तो नहोस्, जहाँ नैतिकता नै गायब होस्।'
वाम राजनीतिमा पछिल्लोपटक दुई/दुई कलाकारको प्रवेश र बहिर्गमनले माथिका दुई पंक्ति सम्झाउँछ। कम्युनिस्ट पार्टी प्रवेश गर्ने दुई होनहार व्यक्तित्व हुन्– कमरेड रेखा थापा र कमरेड भुवन केसी। दशकौं लामो आन्दोलनमा प्रतिबद्ध भएर अन्ततः पार्टी छाडेका दुई योद्धा हुन्– जेबी टुहुरे र माइला लामा।

साझा बसमा सलमान

'बहिष्कार गर्नु पनि चुनावमा भाग लिनु नै हो,' यसो भन्दै उनीहरू बसमा उक्लिँदै गर्दा साँझ साढे सात बजेको छ। साउने झरीमा निथ्रुक्क चार शहीदलाई दायाँ पार्दै कीर्तिपुर यातायात शहीद गेटबाट अघि बढ्दैछ।

विश्वविद्यालयमा पढ्न देशभरिबाट विद्यार्थी जम्मा हुने कीर्तिपुर जाने बसमा बेलुकीपख खुट्टा राख्ने ठाउँ पाउन हम्मे पर्छ। लहरै राखिएका भरिभराउ सिटसँगै सहचालक दुई पंक्ति यात्रुलाई यसरी उभ्याउँछन्– मानौं उनीहरू इँटा हुन्, उनीहरूलाई एउटै सेटमा राखेर उनी घर बनाउन गइरहेछन्।
अफिसबाट, शहरबाट (कीर्तिपुरेहरू काठमाडौंलाई शहर भन्छन्) फर्किरहेका थकित, भोका र क्लान्त शरीरहरूबीच बसेका, उभिएका विद्यार्थी देशदुनियाँबारे आफूले बुझेसम्मको तर्क गर्छन्। कहिले हानथाप पर्छ, कहिले माथापच्ची। झरीमा भिज्दै गुडिरहेको बसभित्रका यात्रु बन्द छाताबाट तपतप चुहाउँदै उनीहरूको गफमा मग्न छन्। कोही कानमा इयरफोनको ठेडी घुसारेर निस्पृहता देखाइरहेका छन्।
यात्रुको चाप बुझेर हुनुपर्छ, कीर्तिपुर यातायातले पछिल्लो पटक दस नयाँ बस थपेको छ। यसै हप्तादेखि १९ रुपियाँको भाडा घटाएर १५ मा झारेको छ। 'जुग नसुहाउँदो काम गरेवापत' ऊ यात्रुबीच हाइहाइको पात्र छ। गाइँगुइँ सुनिन्छ, यो सुविधा 'सीमित अवधिका लागि' हो।

खुर्सानी नहुँदैमा भोज रोकिन्छ?

संविधान सभाको दोस्रो चुनावमा भाग नलिने घोषणा गरेको नेकपा–माओवादीको भाषा बिस्तारै बदलिँदैछ। आफ्नो झण्डामा हँसियासँगै कोरिएको हतौडा आज उसका लागि शोषण र असमानताको जालोबाट लाखौं श्रमजीवीलाई मुक्त गर्न होइन, बरु तिनैको हकहितको मार्गचित्र कोर्ने संविधान सभाको चुनाव बिथोल्न प्रयोग हुँदैछ। चुनाव बिथोल्न हतौडा ताकिरहेका महासचिव रामबहादुर थापा 'बादल' को तस्बिरले यस्तै संकेत गर्छ।

बादलको यो तस्बिर देखेर एनेकपा माओवादीका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड) विरक्तिएको अर्को तस्बिर पनि अखबारहरूमा छापिएको छ। गुह्य वास्तविकता भने अर्कै छ। यो बेला चुनावको विरोध, सक्रिय बहिष्कार हुँदै बिथोल्ने वैद्य पक्षको चेतावनीले सबैभन्दा खुसी कोही छ भने त्यो प्रचण्ड नै हुन्।
काभ्रेको एउटा कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्दै जनमुक्ति सेनाका पूर्वकमान्डर प्रचण्डले वैद्य माओवादीले चुनाव बिथोल्न प्रतिबुथ १० कार्यकर्ता खटाए एक हजार कार्यकर्तामार्फत् प्रतिरोध गर्न कासन दिएका छन्। उनी भन्छन्, 'चुनाव बिथोल्न आउनेलाई लखेट्नू।' कतिपय मतकेन्द्रमा कुल मतदाता नै एक हजार जना होलान्, नहोलान्। उनका कार्यकर्ता त्यसभन्दा बढी हुनुको अंकगणित बुझ्न समायोजनमा जान इच्छुक तत्कालीन माओवादीका लडाकु कति थिए भन्ने उनको दाबी र त्यसले सिर्जेको मनोवैज्ञानिक आतंक सम्झे पुग्छ। फरक यत्ति हो, उनको त्यस बेलाको दाबी लडाकु समायोजन, व्यवस्थापन र पुनर्स्थापनाका नाममा थियो। अहिले चुनावका नाममा छ।

सरदार यदुनाथ खनाल

नेपालको कूटनीतिमा चारवटा देशले विशेष महत्व राख्छन्– भारत, चीन, अमेरिका र बेलायत। यसमध्ये बेलायतबाहेक तीन देशमा राजदूत बनेर काम गरेको अनुभव थियो, सरदार यदुनाथ खनालसँग। उनी त्यस्तो बेला भारत, चीन र अमेरिकाका लागि राजदूत बने, जतिबेला एकातिर उनीहरूको परस्पर स्वार्थ टकराउँदै थियो भने अर्कातिर ती देशसँग नेपालको सम्बन्ध गिर्दो अवस्थामा थियो।
राजा महेन्द्रले ०१७ सालमा शासनसत्ता हत्याएको दुई वर्षपछि यदुनाथलाई राजदूतका रूपमा दिल्ली पठाएका थिए। त्यसबेला भारतको वास्तविक रवैया के थियो भन्नेबारे अन्तर्यमा अनेक रहस्य उद्घाटन हुँदै जाला, तर सार्वजनिक रूपमा भारतले राजाको कदमको विरोध नै गरेको थियो।
यसमा दुइटा पक्ष छन्। पहिलो, भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूको नेपालप्रतिको नीति सधैं दबाबमूलक रह्यो भन्ने तथ्य इतिहासका पुस्तकहरूमा भेटिन्छ। जसरी पहिले अंग्रेजले भारत र आसपासका राज्यलाई हेर्थ्यो, अंग्रेज धपाइसकेपछि भारतले त्यसरी नै हेर्न पाउनुपर्ने नेहरूको मनसाय थियो। त्यही पेलान प्रवृत्ति सच्याउन यदुनाथ 'सुरवीर' हुन सक्ने नेपालको आँकलन रहेको कूटनीतिज्ञ तथा यदुनाथका जीवनीलेखक जयराज आचार्य बताउँछन्।

थुप्रै योगमायाहरु

 सहाना प्रधान त्यस्तो समय राजनीतिक मैदानमा ओर्लिइन् जुन बेला समाज तीन मान्यताले जेलिएको थियो।
एक– महिलाले राजनीति गर्नुहुन्न।
दुई– गरिहाले पनि व्यवस्थाविरोधी राजनीति त झनै गर्नुहुन्न।
तीन– व्यवस्थाविरोधी नै भइहाले पनि कम्युनिस्ट त झन् हुनैहुन्न।
रहरै रहरमा राजनीतिमा हामफालेकी काठमाडौंकी यी महिला अन्ततः तिनै 'तीन गर्न नहुने' भइन्, निरंकुश जहानियाँ राणाशासनका बेला। सुरुमा शैक्षिक, सामाजिक मुद्दा उठाएर आन्दोलनमा निक्लेकी यी 'व्यवस्थाविरोधी कम्युनिस्ट' महिलाले विस्तारै राजनीतिक सुझबुझको दायरा बढाउँदै लगिन्। अनेक पक्राउ, जेल, यातना, हिरासत खपिन्। कसैका लागि दुनियाँ फेर्न हिँडेकी क्रान्तिकारी भइन् त कसैका लागि अराष्ट्रिय तत्व। राज्यसत्ताविरुद्ध लड्न हिँडेकी उनी कालान्तरमा त्यही राज्यको मन्त्री भइन्। आफ्नै पार्टीभित्र थुप्रै उकालीओराली खपिन्। पार्टी बदलिन्। विवादित भइन्।

'ए, खुशवन्ते मरेछ?'

चर्चित भारतीय लेखक खुशवन्त सिंहले जिन्दगीको 'सेन्चुरी' मार्न भ्याएनन्। यी तीव्र गतिका 'बलपेनर' ९९ वर्षमै 'आउट' भए। सानैदेखि हरदम जोक गरिरहनुपर्ने स्वभावका यी लेखकले २० वर्षको उमेरमा आफ्नै ओबिचुअरी लेखेका थिए।
'प्रख्यात लेखक खुशवन्त सिंहको शवमा माल्यार्पण गर्न भारतका मन्त्रीलगायत विशिष्ट व्यक्तित्व उपस्थित थिए,' उनले आफैंबारे यस्तो लेखेका थिए। उनी आफूलाई ठूलै मानिस ठान्थे। र, थिए पनि।
तिनै खुशवन्तमाथि १३ वर्षअघि धिरेन भगत नामक लेखकले अर्को ओबिचुअरी थपिदिए, 'यौनउत्तेजक र छाडालेखनका लागि प्रसिद्ध लेखक खुशवन्त बितेका छन्। उनी पछिल्ला वर्षमा तातो पानीको बोतलले ओछ्यान तताउँथे।'

फेरिएकै हो नेपाली समाज?

नेकपा एमालेका केन्द्रीय सदस्य घनश्याम भुसालले २०५९ सालमा 'नेपालको अर्थराजनीति : संकटको पुनरुत्पादन र रुपान्तरणको दिशा' पुस्तक लेखेका थिए। 'नेपाली समाज पुरातन अवस्थामा रहेको होइन, बरु समाजलाई अध्ययन गर्ने पुरातन पद्दतिले त्यस निष्कर्षमा पुर्यासएको हो,' उनले पुस्तकमा लेखेका थिए, 'नेपाली समाजसम्बन्धी पुष्पलाल–विश्लेषणको लक्ष्मणरेखालाई त्यसपछिको कम्युनिस्ट आन्दोलनका अध्येताले कहिल्यै नाघ्न सकेनन्।'

पुष्पलालपछि मोहनविक्रम सिंह, झलनाथ खनाल र बाबुराम भट्टराईले नेपाली समाजको चरित्रमाथि लेख्न खोजे पनि मौलिक विचार दिने मामिलामा ती सबै नेता चुकेको भुसालले जिकिर गरेका थिए। उनले सोही पुस्तकमार्फत् नेपाली कम्युनिस्ट पार्टीहरूले भनेझंै समाज अर्धसामन्ती र अर्धऔपनिवेशिक नरहेको, बरु यो दलाल पुँजीवादी भइसकेको दाबीसमेत अघि सारेका थिए। मार्क्सवादको आलोकबाट नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई चियाउने भुसालको यो प्रयत्नले नेपाली समाजमा भइरहेका आधारभूत परिवर्तनलाई ठम्याउने प्रयत्न गरेको थियो, जसलाई स्वयं उनकै दल एमालेले समेत ११ वर्षपछि स्वीकार्न पुग्यो।

झलनाथका १५ गीत

 लेखकलाई नेता हुन गाह्रो होला, नेतालाई लेखक हुन गाह्रो छैन। तर ‘राम्रो लेखक' हुन भने साँच्चै गाह्रो छ। पूर्वप्रधानमन्त्री तथा एमाले अध्यक्ष झलनाथ खनाल कुन काँटका लेखक हुन्, खुट्याउनलाई समीक्षक छँदैछन्। लेखाइबाट भने झल्किन्छ– उनी गम्भीरतापूर्वक लेख्छन्, सम्पूर्ण शक्ति लगाएर लेख्छन्।
गृहजिल्ला इलाम गएका बेला समय बचाएर संगीतकार गणेश रसिककहाँ पुग्छन्, हार्मोनियम बजाउँदै गीत गाउन अनुरोध गर्छन्। आफू पनि गाउँछन्।

इलामको आदर्श हाइस्कुल पढ्दाताक साहित्यिक समूह बनाएर गोष्ठी आयोजना गर्ने कवि जेएन हिमालीले आइएस्सी पढ्दा घरबाट खर्च नपाएको दिक्दारीमा कविता लेखे। एक वर्षे छोरा प्रसन्न २०४२ सालमा बितेको वियोगमा कविता लेखे। २०५४ मा एमाले फुटेका पीडामा कविता लेखे। पार्टी एकीकरणको घोषणापत्रभन्दा पहिले ‘अब म लमजुङ आउँछु' शीर्षकको कविता लेखे। काठमाडांैमा पुलिसको कुटाइ खाएका बेला वीररस लेखे। बागलुङ, इलाम, चन्द्रगढी जेलमा बस्दा रचे। जेएन हिमाली ‘डब्लुटी' (होलटाइमर) नेता बने, पार्टटाइमर कवि।

कुन्नि के मन लाग्यो, जेएन हिमालीले पछिल्लो नाममा इरेजर लगाए। अनि ट्याक्क मिलाए, जेएन खनाल।

जुनी फेर्दै वसन्तपुर

तेह्रथुम बसन्तपुर बजारकी छिरिङ फुटिक शेर्पाले सात मिटर जग्गा किनिन्, ६० हजारमा। उत्तिखेरै रंगीन टिभी किनिन्, त्यति नै पैसामा। यो आजको होइन, २०५३ सालको कुरा हो। गुराँसको राजधानी अर्थात्, तीनजुरे–मिल्के–जलजले पुग्ने पदयात्री बास बस्ने बसन्तपुर उस्तो महँगो भइसकेको थिएन।
सुन्दा कथाजस्तै लाग्छ, बसन्तपुर– ४ का वीरबहादुर गुरुङका भनाइमा तेह्रथुम, ताप्लेजुङ, पाँचथर, धनकुटा, भोजपुर, संखुवासभा गरी छ जिल्लाका बासिन्दा हरेक पञ्चमी तिथिमा लाग्ने बसन्तपुर हाट भर्थे। गाउँबस्तीमा गाडी पुगेपछि, पहाडका बासिन्दा बसाइँ सरेपछि यो सानो सहरले अलि अलि गर्दै चहक गुमाउन थाल्यो। नमुना सहर घोषणा र मध्यपहाडी लोकमार्गको निर्माणसँगै बसन्तपुर पुनः जुर्मुराउँदैछ।

भुल्केधाराकी छिरिङ फुटिकलाई यो सबै परिवर्तन रत्तिभर अनौठो लाग्दैन जबकि, यसबीचमा जग्गाको दामले आकाश छोएको छ। टिभीको दाम घटेको छ।

मेची र कोसी दुवै अञ्चलसँग सघन संवादमा रहने इटहरीभन्दा पहिले बसेको हो बसन्तपुर सहर। २०२४ सालमा पूर्व पश्चिम राजमार्ग निर्माण हुँदा पश्चिम तेह्रथुमको यो सिमाना सहर उत्तिखेरै सानो बजार भइसकेको थियो। धनकुटा मारेकटहरेका उदय पौडेल २०२२ सालमा इटहरी झर्दा १२ वर्षका थिए। त्यहाँ बजारको कुनै नामोनिशान थिएन। स्थानीय अगुवा डम्बर माबुहाङ, उदय पौडेललगायतको पहलमा भुल्केधाराको बाटोलाई मोडेर बसाएको यो सहर उत्तिबेलै नामी भइसकेको थियो।

कुनै बेला ‘बिल्मटे' नामले चिनिने बसन्तपुर घोडा कुदाउनेका लागि रोज्जा जग्गा थियो। बिल्मटे शब्दको अर्थ त ‘उल्टो' वा ‘विपरीत' भन्ने लाग्छ। बिल्मटेलाई आफ्नै नाम मन परेन। बस्ती बसेपछि अलि मिलाएर राम्रो नाम राख्नेमा लागे स्थानीय।

मर्स्याङ्दीझैं तीन घण्टा

सहकर्मी सन्तोष न्यौपाने र म अघिल्लो शुक्रबार कपुरधारा पुग्दा अपराह्नको साढे चार बजेको थियो। स्थानीय तरकारी पसलमा कमिज सुरुवाल र ढाकाटोपी लगाएका एक प्रौढ भेटिए। हामीले सोध्यौं, 'माधवप्रसाद घिमिरेको घर कुन हो?'
'को माधवप्रसाद घिमिरे? कवि?'
'हजुर।'
'उहाँको घर थाहा छैन। बरु राजेश हमालको घरचाहिँ थाहा छ।'
'राजेश हमालको कुन हो?'
'ल, यस्तो पनि प्रश्न सोध्ने? बच्चालाई पनि थाहा भएको कुरो!'
हामी हाँस्दै अघि बढ्यौं। तरकारी बेच्दै गरेकी एक दिदीले घर देखाइदिइन्। केही उकालो पार गरेपछि रुख र फूलले सजिएको कविघर पुग्यौं। सेतो कमिज सुरुवालमा ठाँटिएका कवि घिमिरेको श्यामश्वेत तस्बिर बैठककोठामा मुस्कुरायो। कवि माथिल्लो तलाबाट फुत्रुक–फुत्रुक ओर्लिए।

दशक ६० को सौन्दर्य

मदन पुरस्कार विजेता राजन मुकारुङलाई जुनसुकै साहित्य–सभा सम्मेलनमा गए पनि एकैनासका विषय सोधिँदोरहेछ– आञ्चलिक लेखन, सीमान्तकृत लेखन र साँस्कृतिक पहिचान।

नागरिकले पनि उनीसँग यस्तै यस्तै प्रश्न के राखेको थियो, उनी त सोझै पड्किइहाले। ‘तपाईंहरू हामीलाई किन सधैं यस्ता प्रश्नमात्रै सोध्नुहुन्छ?,' उनले आक्रोश व्यक्त गरे, ‘के हामी मूलधारे साहित्यकारजस्तो देखिँदैनौं? के हामी अरु प्रश्नका लागि योग्य छैनौं?'
पछि थुम्थुम्याए, ‘हामी पनि यो देशको मूलधार हौं। पहिले अरुले स्वीकार्न मानेनन् होला, तर अब मूलधार भइसक्यौं।'
मुकारुङ एक प्रतिनिधि पात्र हुन्। नेपाली साहित्यमा साठीको दशकभरि यस्ता विचार राख्नेहरूको जगजगी स्थापित भयो। उनीहरूले साँस्कृतिक लेखनको मौलो गाडे। चिन्तन र सम्बन्धको सीमित घेराभन्दा बाहिर नजाने भनी आलोचित हुँदै आएको मदन पुरस्कार–२०६९ समेत यिनै मुकारुङले पाए। व्याकुल माइला नयाँ राष्ट्रगानका रचयिता छानिए। यी दुई उदाहरण वैकल्पिक ध्रुववाला लेखनको सामाजिक स्वीकृतिका परिचायक मात्रै थिएनन्, उत्कर्ष पनि थिए। समालोचक अभि सुवेदीका अनुसार भारत र अरु देशमा समेत आइनसकेको यस्तो अभूतपूर्व साँस्कृतिक जागरण अन्ततः ‘मूलधारे' लाई पनि स्वीकार्न करै लाग्यो।
अस्तिसम्म अदृश्य मानवझैं लाग्ने यस्ता लेखकहरू आज साहित्य र विचारको सत्तासँग आँखा त जुधाउँछन् नै, ‘केही सिकाइदिने' हिसाबकिताबले पनि कुरा गर्छन्।

खानपिन कूटनीति

केदारभक्त माथेमालाई चिनाउनुपर्दा पूर्वप्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराई भन्ने गर्थे, ‘सुब्बा आदिभक्तका नाति'। र, सुब्बा आदिभक्तको नाम लिनेबित्तिकै भट्टराई भन्थे, ‘उहाँ मलाई ‘जोनी वाकर' चिनाउने मानिस।' त्यही भएर होला, मद्यपानलाई ‘जातैले पाएको' भन्न हिच्किचाउँदैनन् प्राध्यापक माथेमा, जो शिक्षाविद् र कूटनीतिज्ञका रूपमा परिचित छन्।
सम्पन्न आर्थिक पृष्ठभूमिका बाजे आदिभक्तले बनारसमा २० रुपैयाँमा रक्सी खुवाएका भट्टराईका लागि नाति केदारभक्तको कूटनीतिक चिनारी दोस्रो प्राथमिकता बन्न पुग्ने नै भयो। आखिर नाति अझै कडा निक्ले। जापानका लागि यी पूर्वराजदूत त खसोखास ‘डाइनिङ डिप्लोम्याट' दरिन पुगे।
आधुनिक कूटनीतिका दुई आत्मा मानिन्छन्– वाइनिङ र डाइनिङ। पश्चिमी कूटनीतिको वर्चस्व विश्वभरि रहेको परिवेशमा यी दुईको महत्व अझ बढेको छ। धेरैभन्दा धेरै राष्ट्र र संस्थाका उच्च पदस्थलाई खुवाउने, पियाउने, खानपिनमार्फत आफ्ना आकांक्षा स्थापित गर्ने– माथेमा यसलाई आधुनिक कूटनीतिको कला मान्छन्। ‘राम्ररी वाइनिङ र डाइनिङ गराउन सक्नु कला हो, घरमा बोलाएर डिनर खुवाउने कूटनीतिज्ञले नै राम्ररी काम लगाउन सक्छ,' उनी भन्छन्, ‘यो कलामा जो निपुण छैन, उसको कूटनीति कमजोर मानिन्छ।'
धेरै नेता र कूटनीतिक वृत्तका मानिसका आँखामा माथेमा यी दुवै कलामा निपुण छन्। उनले खानपिनका क्रममा ठट्यौली गर्दै भन्ने गरेका रहेछन्, ‘नेपालमा दुई किसिमका मानिस छन्, एकथरीलाई रक्सी भन्ने छुनै हुन्न। अर्काथरीलाई नभई हुँदै हुन्न।'

आन्विकाको आधा चेहरा

सुनसरीको शिशु विकासिनी प्रावि मधेसाकी छात्रा आन्विका गिरी कक्षा पाँचमा पढ्थिन् । स्कुलले कविता प्रतियोगिता आयोजना ग¥यो । 'कलम' शीर्षकको कविता लेखेर उनी प्रथम भइन् । नजिकैको बलाहा गाउँस्थित शारदा माविले अन्तरविद्यालय कविता प्रतियोगिता गर्ने भयो । एक शिक्षकले सोधे, 'तिमीलाई त्यहाँ पनि जित्नु छ, होइन ?'
'हो ।'

'जित्ने हो भने अरूभन्दा फरक भएर देखाउनुपर्छ । तिमी हाउभाउसहित कविता वाचन गर । अरूले जस्तो खरर्र नपढ ।'

बालिकाले आफूले बुझेसम्म बालअधिकारका मुद्दा मिसाउँदै कविता लेखिन् । छोरा र छोरीबीच भेदभाव हटाउनुपर्ने मर्म बोकेको रचनासहित गएकी आन्विकाले गुरुमन्त्र सम्झिन्– 'कविता भनेको हाउभाउसहित भन्नुपर्छ ।'

उनले त्यसै गरिन् । 'छोरा' भन्दा दाहिने हात चलाउने । 'छोरी' भन्दा देब्रे हात चलाउने । 'खबरदार' भन्दा चोर औंलो उज्याउने ।

नतिजा...

मार्खेज :जीवनपछिको जीवन

मञ्जुश्री थापाले कवि श्यामललाई पढ्न भनेर डेढ दशकअघि ग्याब्रियल गार्सिया मार्खेजको उपन्यास ‘नो वान राइट्स टु द कोलोनेल' दिएकी थिइन्। स्पेनिस भाषाबाट अंग्रेजीमा अनूदित लघुकायाको त्यो आख्यानले नेपाली कविहृदयलाई यसरी पगाल्यो, श्यामलले साढे दुई घन्टाभित्र पढिमात्रै सकेनन्, नेपालीमा उल्था नै गरिभ्याए।
चार वर्षअघि त्यो छापियो ‘अभागी कर्नेल' नाममा।
श्यामलले त्यसको नेपाली अनुवाद गर्दै लेखेका छन्, ‘नेपाल र ल्याटिन अमेरिकी संस्कृति भिन्न भए पनि संघर्षका कथाहरुमा समानता पाइन्छ। निरन्तर विद्रोह र चरम गरिबीले यी दुई देशलाई जोडेका छन्। उनको जादुयी भाषा यति शक्तिशाली छ कि स्पेनिस भाषा आउँथ्यो भने त्यसैबाट अनुवाद गर्थें हुँला।'
साहित्यका लागि सन् १९८२ को नोबल पुरस्कार विजेता मार्खेज पृथ्वीका जीवित लेखकमध्ये सबैभन्दा शक्तिशाली मानिन्थे। नेपाली समयअनुसार शुक्रबार बिहान उनको निधन भयो। दर्जनौं उम्मेदवारलाई फराकिलो अन्तरले पछाडि छाड्दै दौडेका यी कोलम्बियाली लेखक सय वर्षको एकान्त बास (वन हन्ड्रेड इयर्स अफ सोलिच्युड) उपन्यासका लागि विश्वचर्चित थिए। सयकडा हान्नु १३ वर्षअघि नै सबैलाई छक्याउँदै उनी दीर्घ एकान्त बासतिर प्रस्थान गरेका छन्। डिमेन्सियाग्रस्त मार्खेजलाई दुई सातायता निमोनिया थियो।
सत्रौं शताब्दीका सर्वान्तेसपछि स्पेनिस भाषामा सबैभन्दा लोकप्रिय मानिने मार्खेजले आख्यानमा रहेको अमेरिकी बर्चस्व तोड्दै कथावाचनको शैली विश्वभरि फैलाए। उनले तल्लो वर्गमा मानिसका लवज टिपे, लोककथा टिपे, नयाँ शैलीमा पुनरुत्पादन गरे। मूलधारभन्दा पृथक उनको लेखन लोकजीवनमा आँधीसरि फैलियो र संसारभर रुचिपूर्वक पढियो।

को हो त्यो अज्ञात समूह?

प्रचण्डद्वारा एकताका आफ्ना राजनीतिक गुरु भनेर उच्चारित नेकपा–माओवादी अध्यक्ष मोहन वैद्य 'किरण' समयक्रममा हाँसोका पात्र बन्दैछन्। यी 'नौलो जनवादी क्रान्तिका भाष्यकार' प्रति बचे/खुचेको जनसहानुभूति पूरै निखि्रसकेको छ। हिजोआज मानिस उनी र उनको दलप्रति जताततै क्रुर टिप्पणी गरिरहेका भेटिन्छन्– '...लाई चलाए गन्ध, वैद्यलाई चलाए बन्द।'
मंगलबार अपराह्नसम्म हेर्दा वैद्यको बन्द भूपी शेरचनको 'शुभ्र शान्त मैनबत्तीको शिखा' जस्तै छ। सडकमा गाडी गुडिरहेका छन्। ट्राफिक चाप कम छ। (ड्युटीधारी ट्राफिकहरू चुनावमा खटिएको मर्म काठमाडौंका गाडीवालाले बुझिदिएका पो हुन् कि!) सवारी साधनबाट उत्पन्न हुने कोकोहोलो र धुँवा घटेको छ। बन्द होस् त यस्तो! गाडी पनि चलेकै छन्, पसल पनि खुलेकै छन्। बन्द पनि जारी छ।

Sanjeev Uprety

त्रिभुवन विश्वविद्यालय अंग्रेजी विभागका छात्र सञ्जीव उप्रेती जुनबेला एमएमा गोल्डमेडलका दाबेदार थिए, त्यसबेला उनका बुबा शंकरप्रसाद उप्रेती झापाको चन्द्रगढी जेलमा थिए।

सुदूरपूर्वी नेपालका गरिब, निम्न वर्गका जनतालाई निःशुल्क स्वास्थ्य जाँच र औषधोपचार गरेर नामी शंकर जेल पर्नुका पछाडि एउटै 'अपराध' थियो– पञ्चायत व्यवस्थाको विरोध। यो २०४६ सालको कुरा हो।

सर्वोत्कृष्ट विद्यार्थीलाई राजारानीका नाममा वीरेन्द्र ऐश्वर्यपदक दिने चलन थियो। तर एउटा सर्त, उक्त पदक पाऊँ भनी दरखास्त हाल्नुपर्थ्यो। सञ्जीवलाई लाग्यो– जुन व्यवस्थाले बुवालाई बन्दी बनाइरहेछ, त्यसकहाँ निवेदन हाल्दै किन जाने?

उनले गोल्ड मेडलका लागि दरखास्त नै हालेनन्।

अरू कसैले फुत्कायो कि, चासै दिएनन्।

'म पूरै इमानका साथ भन्छु, मलाई यस्ता मेडल, पुरस्कार, सम्मान आदिबारे आजसम्म कुनै मतलब छैन,' आइतबार दिउँसो नागरिकसँग सञ्जीव पूरापूर खुले, यो मेरो रुचि बाहिरको कुरा हो। त्यस बेला मेडल नलिएर मलाई कुनै नोक्सानी भयोजस्तो लाग्दैन।'

चार कृति– 'आलु, नौनी र कफी', अंग्रेजी अनुवाद 'पोटाटो बटर एन्ड कफी', 'घनचक्कर' र 'सिद्धान्तका कुरा'का यी लेखक आजसम्म कुनै पुरस्कार गुठीमा पुस्तक बुझाउन नगएको जिकिर गर्छन्।

चुपचाप अन्तर्मनको यात्रातिर

चुनावी दौडाहामा व्यस्त नेताहरू नरहरि आचार्य, ईश्वर पोखरेल र गगन थापा शुभेच्छुकले लगाइदिएका माला र अबिर पुछेर आर्यघाट दगुरे।पछिल्ला दिनमा जतिसुकै ठूला घटना भए पनि तिनले मिडियामा छाइरहेका चुनावी खबरलाई प्रभाव पार्न सकेका थिएनन् । देशका एक लेखकले सबैको ध्यान आफूतिर खिचे। - See more at: http://nagariknews.com/feature-article/story/9400#sthash.0mf3qqQz.VX8R0vp1.dpuf

चुनावी दौडाहामा व्यस्त नेताहरू नरहरि आचार्य, ईश्वर पोखरेल र गगन थापा शुभेच्छुकले लगाइदिएका माला र अबिर पुछेर आर्यघाट दगुरे।
पछिल्ला दिनमा जतिसुकै ठूला घटना भए पनि तिनले मिडियामा छाइरहेका चुनावी खबरलाई प्रभाव पार्न सकेका थिएनन् । देशका एक लेखकले सबैको ध्यान आफूतिर खिचे।
छ वर्षअघि 'अन्तर्मनको यात्रा' नामक आत्मालापको पुस्तक लेखेर चर्चित भएका लेखक जगदीश घिमिरेले आफ्नो नश्वर चोला बिसाएका दिन पशुपति आर्यघाटमा सानोतिनो शक्ति प्रदर्शनजस्तै भयो ।

मृत्युको सम्मुख लोलाइरहेका ६८ वर्षे यी लेखकलाई वास्तवमा २०६२ सालको आखिरी महिनातिरै आफ्नो समयसीमा थाहा भइसकेको थियो । क्यालेन्डरमा मृत्युका दिन गन्दै जीवनका खुट्किला चढ्नु कति पीडादायी होला ! जगदीशमा भने पटक्कै मृत्युबोध झल्कँदैनथ्यो ।

बुधबार राति । पत्नी दुर्गा, छोरा हिमाल र छोरी जूनसँग लूलो ज्यान अघिल्तिर राखेर जगदीशले दही खाने इच्छा व्यक्त गरे । हिमालले खुवाइदिए । छोरी जूनले माड खुवाइदिन खोजिन् । 'मल्टिपल माइलोमा' क्यान्सरग्रस्त पिताले कतै सन्निकट मृत्युको पाश्र्वछाया देखिसकेका त थिएनन् ? भने, 'भैगो, मेरो मुखलाई जुठो नबनाइदेओ ।'

बागी नेताको भाग्यचक्र

सातदोबाटो–खुमलटार मार्ग। विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (नास्ट) अघिल्तिरको सानो पक्की बाटो केही पर गएर बायाँ मोडिन्छ। भव्य निवासको माथिल्लोपट्टि सुनसान बैठक कोठामा कांग्रेस नेता चक्रप्रसाद बाँस्तोला दीर्घ निःश्वास लिइरहेका छन्। उनको यो एकान्तबास एक वर्षयता निरन्तर छ।


बिपी कोइरालाको वैचारिक भट्टीमा खारिएका यी ७० वर्षे बौद्धिक नेतालाई पोहोर पुसको दोस्रो साता मस्तिष्कघात भएको थियो। त्यसयता सहाराविना जिउ चल्दैन। यो एकान्तबास त्यसपछि मात्रै सुरु भएको भने होइन। एघारौं महाधिवेशनपछि यिनी कांग्रेस राजनीतिको पर्दाभन्दा पर कतै चुपचाप छन्। भर्खरै सम्पन्न नयाँ संविधानसभा चुनावमा उनको दल पहिलो बन्दै सत्तारोहणको तयारीमा छ। समकालीन नेताहरूले बालुवाटारतिर आँखा बिछ्याइरहेका बेला यी खतरनाक 'किङमेकर' यसबेला गुमनाम छन्।

मस्तिष्कघातबाट थलिएयताका एक वर्ष चक्र जीवनमा दोस्रोपल्ट फेरि बालक बनेका छन्। पत्नी कुसुम उनको रेखदेख, स्याहारसुसारमा अहोरात्र खट्छिन्। चक्रले सम्पूर्ण रेखदेख उनीबाटै पाउँछन्। जस्तो, एउटा नवजात शिशुले आमाबाट पाउँछ।

सक्रिय जीवनकालका यी आक्रामक बाघ अहिले चुइँक्क बोल्न सक्दैनन्। बिछ्यौनामा लेटिइरहन्छन्। हेर्न आउने शुभचिन्तकलाई कताकति चिनेझैं गर्छन्। आँखा र शरीरका माध्यमबाट अलिअलि अन्तर्क्रिया गर्छन्। खुसी, पीडा, दुखाइ, वेदना, उत्साह बुझ्न एकमात्रै शक्तिशाली भाषा बनेको छ, इशारा। खुसी हुँदा आँखीभौं तन्किन्छन्। दुःखी हुँदा आँखाको कोश रसाउँछ। चेपचेपबाट आँशु तर्किन्छ। यदाकदा आंैला उठाउन खोज्छन्। त्यत्ति हो।

'कमरेड पास देखाउनुस् ?'

एमाले नवौं महाधिवेशनस्थलको गेटमा पास जाँच्न उभिएकी 'बारकोड-रिडर' मदन भण्डारीकी छोरी हुन् भन्ने थाहा पाउँदा प्रतिनिधिहरू आश्चर्यमा पर्न सक्छन् । उनी एमालेकी निवर्तमान उपाध्यक्ष विद्या भण्डारी र मदनकी जेठी छोरी उषाकिरण हुन् ।
एमालेको मजदुर संगठन जिफन्टको निर्देशनमा खटिएकी यी स्वयंसेवक बिहानदेखि रातिसम्मै प्रतिनिधि र पर्यवेक्षक 'कमरेड' का छातीमा 'बारकोड रिडिङ मेसिन' छुवाउँछिन् । गेटमाथिको स्क्रिनमा जसको अनुहार मिल्यो, त्यो भित्र छिर्न पायो । जसको अनुहार देखिएन, उनी मुस्कानसहित फर्काउँछिन् ।
बहुदलीय प्रजातन्त्रकालका लोकपि्रय तथा जबजका निर्माता भण्डारीकी छोरीलाई 'लो-प्रोफाइल' मा बसेर पार्टीको काम गर्नुपर्दा पटक्कै अप्ठ्यारो लागेको छैन । 'पार्टीले अह्राएको काम इमानदारीसाथ खटेर गर्ने हो,' सुरुमा कुरा गर्न नमाने पनि एकछिनपछि उनले खुलेर भनिन्, 'बुवा र आमाको हैसियतका आधारमा मैले काम गर्ने होइन । आफैं सक्रिय हुने हो ।'
एमालेको भ्रातृ संगठन युवासंघ नेपालको विदेश विभाग सदस्य रहेकी उषाकिरण जिफन्टमा आबद्ध भएर श्रमिकहरूको विषयमा अनुसन्धान गरिरहेको बताउँछिन् । जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेकी उषाकिरणको धारणा छ, 'अब एक पटक फिल्डमा जमेर काम गर्ने हो । त्यहाँबाट पाएको अनुभवका आधारमा फेरि अध्ययन अघि बढाउने योजना छ ।'

दर्शनको दोबाटोमा एमाले

२०४९ सालमा आयोजित नेकपा एमालेको पाँचौं महाधिवेशनमा नेता रघु पन्तले साम्यवादको लक्ष्य छाडी समाजवादी बाटो समाउनुपर्ने प्रस्ताव पेस गरेका थिए तर त्यसको व्यापक आलोचना भयो । अन्ततः उनी आफैंले प्रस्ताव फिर्ता लिए ।
    तित्कालीन अमेरिकी राजदूत जेम्स एफ मोरियार्टी एमाले मुख्यालय बल्खु जाँदा माक्र्स र लेनिनको तस्बिर झिकेको भनी एउटा कोणबाट एमालेको खुब आलोचना गरियो ।
-    पार्टीको नाम, झन्डा बदल्नुपर्ने विषय पनि एमालेमा बेलाबखत उठिरहन्छ । वामपन्थी जनमत विकषिर्त हुने देखेर एमालेले त्यस्तो निर्णय भने लिन नसकिरहेको चर्चा चल्छ ।
-    एमालेको वैचारिक, दार्शनिक छटपटी यस्तै ठूला-साना घटनाहरूबाट प्रकट हुने गर्छ । जस्तो कि, आठौं महाधिवेशनबाट पारित विधानको प्रस्तावनामा पार्टीको लक्ष्य 'साम्यवाद' छापिनुपर्नेमा समाजवाद छापिन पुग्यो । केन्द्रीय कमिटीमा हंगामा मच्चिएपछि पुनः मुद्रण ग साम्यवाद नै छापियो ।
-    जारी नवौं महाधिवेशनको उद्घाटनमा जताततै मदन भण्डारी, मनमोहन अधिकारी, पुष्पलालका तस्बिर टाँगिँदा माक्र्स र लेनिन छुटाइएको भनी व्यापक टिप्पणी भयो । स्पष्टीकरण दिइयो, प्राविधिक कारण र हतारोले छुट्न गएको हो । पर्सिपल्टदेखि माक्र्स, एंगेल्स र लेनिन बन्दसत्रका भित्तामा फेरि मुस्काए ।
-    कम्युनिस्ट दर्शन छाडी सामाजिक लोकतन्त्रवादी पार्टी बन्नुपर्ने आवाज यसपटक पनि एमालेमा उठ्यो, उसै गरी विरोध भयो । भीम रावललगायत केही नेताहरूको यो प्रस्तावले प्रतिनिधि र नेता स्वयंबीच द्विविधा उत्पन्न भएपछि अध्यक्ष झलनाथ खनालले एमालेको साम्यवादी लक्ष्य बाँकी नै रहेको, तात्कालिक गन्तव्य भने समाजवाद रहेको प्रस्टीकरण दिनुपर्‍यो ।

आँखाभरि बिझाइरहेछन् शरणार्थी

कुनै समयका 'भुटानी मन्डेला' टेकनाथ रिजाल काठमाडौं वा झापाका सडकमा एक्लै हिँडिरहेको भेटिए भने आश्चर्य मान्नु पर्दैन । २५ वर्षअघि एक लाख भुटानी शरणार्थीका 'निर्विकल्प विकल्प' यी अधिकारकर्मी नेता केही समययता गुमनाम छन् । यी यस्ता नेता हुन्, जससँग आज कुनै आन्दोलन छैन । ६७ वर्षीय यी नेताको नाम लिनेबित्तिकै झापा र मोरङका सात शिविरमा बाँकी शरणार्थी भने दुई धारमा विभाजित हुन्छन् ।
एकथरी भन्छन्, 'रिजालले गर्दा नै भुटानी शरणार्थी आन्दोलनले अन्तर्राष्ट्रिय आयाम पाएको हो, उनको जोडा अर्को छैन ।' अर्काथरी भन्छन्, 'शरणार्थी नेता भएर पनि रिजाल कहिल्यै शिविरमा बसेनन् । आत्मकेन्दि्रत भए, कूटनीतिक पहल लिन सकेनन् ।' रिजाल आफैं भने यसो भन्छन्, 'मलाई नेता हुन्छु भन्ने कहिल्यै लागेन । भुटानी राजाविरुद्ध एकदिन उभिनुपर्ला भन्ने झन् थिएन । दैवको खेल हो यो, परिस्थितिले आफैं बाटो देखायो ।'
सिकिस्त छन् रिजाल । हात थर्थराउँछन् । मधुमेह भएको छ । प्रोस्टेटका रोगी हुन् । पिसाबमा समस्या छ । आँखा धमिलो देख्छन् । चस्माको पावर पुग्न छाडेको छ । दिन-दिनको जाँच, छिन-छिनको औषधि । यही हो, टेकनाथ रिजालको यतिखेरको दैनिकी । एउटा भयानक दुस्वप्नजस्तो केही हुन्छ, अनि थामिन्छ । अस्थिर मन र धमिला आँखाभरि शरणार्थीका निरीह अनुहार बिझाउन आउँछन् । मन भरिएर आउँछ । १० वर्ष जेलनेल र यातना खपेका यी ६७ वर्षीय योद्धा भन्छन्, 'अब ती दिन सम्झँदा पनि डिप्रेसनमा जान्छु कि जस्तो हुन्छ । मनस्थिति पहिलेजस्तो ठीक छैन ।'
हरेक वर्ष जुन २० विश्व शरणार्थी दिवस भएर आउँछ । तर रिजालको क्यालेन्डरमा कुनै धर्को छैन । शरणार्थी दिवसको अघिल्लो बिहान अर्थात् बिहीबार रिजाललाई भेट्न कान्तिपुर प्रतिनिधि पुग्दा उनी ललितपुर, हरिसिद्धिस्थित माउन्ट भ्यु रेसिडेन्सको फेस-२, ५९ नम्बर ब्लकमा एक्लै धुम्धुम्ती बसिरहेका थिए । लामो समयदेखि एकान्तवासमा रहेका यी नेतासँग ५७ वर्षीया जीवनसंगिनी कौशिला छिन् । अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासन संगठन (आईओएम) ले उनका तीन छोरालाई तेस्रो मुलुक पुनर्वासको क्रममा क्यानडा लगेको छ । शारीरिक रूपमा कुँजिँदै गरेका रिजाललाई हरक्षण साथ दिइरहने कौशिलाको सेलफोनमा घरिघरि रिङटोन बज्छ-
तेरा साथ है तो, मुझे क्या कमी है,
अँधेरोँ से भी मिलरही रोशनी है..

'सुखानीको रगत भुल्यौ कि ?'

 एमाले महाधिवेशन : झापा विद्रोहको सम्झना

सुखानीमा मारिएका झापा विद्रोही रामनाथ दाहालकी जेठी पत्नी जानुका भन्छिन्, 'मेरो घरमा जब नयाँ-नयाँ मान्छे आउन थाल्छन्, तब मलाई थाहा हुन्छ, फेरि फागुन २१ गते आएछ ।'
झापा-इलाम सीमास्थित सुखानी जंगलमा तीन सहकर्मीसँगै २०२९ फागुन २१ गते मारिएका थिए उनका पति । चन्द्रगढीबाट इलाम जेल सार्ने भन्दै लगिएका रामनाथ, कृष्ण कुइँकेल, वीरेन राजवंशी र नेत्रलाल अभागीलाईर् पञ्चायती प्रशासनले बाटैमा हत्या गरेको थियो । मार्न त झापालीहरूले पनि 'सामन्त र सुराकी' का नाममा ९ जना मारेकै हुन् । तर आज झापा विद्रोहका नाइकेदेखि कार्यकर्तासम्म स्वीकार्छन्, त्यो माक्र्सवादको नाममा नजानीकन गरिएको व्यक्ति हत्याको राजनीति थियो । यसो भन्नेमा एमाले नेता केपी ओली, माले महासचिव सीपी मैनाली, नेताहरू मोहनचन्द्र अधिकारी, राधाकृष्ण मैनाली, नरेश खरेललगायत एकमत देखिन्छन् । सीपी भन्छन्, 'त्यो उचित विद्रोह थियो, तर शैली उग्रवादी भयो ।'
झापा विद्रोहकै परिणामस्वरूप ०३२ सालमा कोअर्डिनेसन केन्द्र, ०३५ मा नेकपा माले हुँदै आजको दोस्रो ठूलो दल एमाले निर्माण हुन सकेको हो । त्यही एमाले अहिले नवौं महाधिवेशन गरिरहँदा उम्मेदवार र प्रतिनिधिका रूपमा झापा विद्रोहका हस्तीहरूसमेत सामेल छन् । तर ती असंख्य गुमनामहरू, जो राजनीतिमा स्थापित हुन सकेनन्, आज कहाँ छन् त ?

सीपीको एकान्तबास

चार दशकअघि आफैंले बीज रोपेको झापा आन्दोलन, त्यसबाट हुर्केको नेकपा मालेले एमालेका रूपमा 'हाइटेक' नवौं महाधिवेशन गर्दैगर्दा संस्थापक महासचिव सीपी मैनाली माले संसदीय दलको कार्यालयमा बिहीबार बिहान चुपचाप एक्लै बसिरहेका थिए । सिंहदरबारस्थित संसद् सचिवालयको भवन नं. २, चौथो तलामा सीपीको कार्यालय भन्नु यत्ति छ- रित्तो दराज, टेबुल, एक लाइन टेलिफोन, रित्ता कुर्सीहरू, चकमन्न कोठा । करिब दुई घन्टा उनीसँग कुराकानी गर्दासमेत बीचमा कुनै पनि आगन्तुक आएर 'डिस्टर्ब' गरेन ।
पञ्चायतको उत्कर्षका दिनहरूमा दन्त्यकथाका रहस्यमयी नायकझैं थिए सीपी मैनाली । ५२ टुक्रामा विभाजित कम्युनिस्ट समूहहरू एकीकृत गरी बागडोर सम्हाल्ने उनको योजना कालान्तरमा नेकपा एमालेका नाममा विस्तारित भयो । इतिहासको संयोग, कालान्तरमा उनी आफैं भने सानो कोटरीका घरमूली हुन पुगे । अर्थात्, सीपीको एमाले फैलिँदै गयो, उनी खुम्चिँदै गए ।
यस्तो किन भयो ?
माले-एमालेबेत्ताहरू भन्छन्- सीपीमा संकीर्णता थियो । उनी आत्मकेन्दि्रत थिए ।
सीपी प्रतिवाद गर्छन्- मेरा शैलीगत कमजोरी थिए, तर ती मुख्य कुरा थिएनन् । मुख्य त राजनीति नै थियो, जहाँ ममाथि अन्याय गरियो ।
माले-एमालेबेत्ताहरू भन्छन्- सीपीले 'क्लासिकल माक्र्सवाद' को गहिरो अध्ययन  त गरेका थिए, विचारमा भने अद्यावधिक थिएनन् । व्यवहारमा चरम यान्त्रिकता र परम्परावाद हावी थियो ।
सीपी स्वीकार्छन्- मैले आफ्नै साथीहरूलाई कुरा बुझाउन सकिनँ । अधैर्य भएर भावनात्मक निर्णय लिने हुँदा झन्-झन् 'आइसोलेसन' मा पर्दै गएँ ।