काठमाडौंका कवि गौंडा

पुराना सडकमध्येको राजधानीको नयाँ सडक हिजोआज 'न्युरोड'का रूपमा प्रचलित छ। यही सडकको भूगोलपार्कनेर अवस्थित पीपलबोट नेपाली साहित्य र संस्कृतिको अभेद्य किल्ला बन्न पुगेको छ। यो बूढो रूखको सियाल ताप्ने लेखक, कविका पिढी दरपिढी बदलिइसके, तर छहारी अझै उस्तै छ। काठमाडौंको घडीमा साँझ ५ बज्नासाथ स्रष्टाहरू यो रूखको फेदमा जम्मा भइसक्छन्। त्यसपछि सुरु हुन्छ, चियापान, प्रशंसा, छेडखानी र भत्र्सना। काठमाडौंमा अन्यत्र पनि केही गौंडाहरू छन्, जहाँ कवि, लेखक दिनहुँ आपसमा भेट्छन्। बागबजार, भृकुटीमण्डप, अनामनगर, पुरानो बानेश्वरजस्ता ठाउँमा लेखकहरू सिर्जनात्मक विमर्श गर्छन्। यीमध्ये सर्वाधिक चर्चा र नाम पीपलबोटकै छ।

'हाम्रो मूलधार एकदम सानो छ’

नेपाली समाज र राजनीतिका विषयमा लेख्दै र चिन्तन गर्दै आएका सीके लाल पेसाले इन्जिनियर हुन् । तर, समाजलाई हेर्ने उनको दृष्टिकोण गणीतीय मात्र छैन । उनीसँग मूलधारदेखि सामाजिक नैतिकता र बुद्धिको निर्माणलगायतका विषयमा यज्ञश र बसन्त बस्नेतले गरेको कुराकानी :

तपाईंको सुरुवाती बेलाको पढाइसम्बन्धी सम्झना कस्तो छ ?
म स्कुलमा पढ्दासम्म गर्मीमा छुट्टी लामो हुन्थ्यो । अलिअलि खेतमा काम गर्ने समयबाहेक फिल्म हेर्न जानेजस्ता विकल्प थिएनन् । मेरा दाइ बीए पढ्नुहुन्थ्यो, उहाँको पुस्तक संकलन राम्रै थियो । यसो पढ्दै गएको, रस बस्दो रहेछ । सजिलोसँग किन्न पाउने अखबारहरू, 'आर्यावर्त' भन्ने हिन्दीमा, 'इन्डियन नेसन' अंग्रेजीमा निस्कन्थ्यो । 'प्रदीप' भन्ने अखबार निस्किन्थ्यो । हिन्दुस्तान, दिनमान, सरिता, कादम्बिनी, नवनीत पनि । जासुसी दुनियाँका किताब आउँथ्यो । जे हात पर्छ, पढ्ने बानी लाग्यो । अगाथा क्रिस्टीजस्ता लेखकका पुस्तक हेरिन्थ्यो । नबुझे पनि हिन्दी, अंग्रेजी शब्दकोश अघिल्तिर राखेर पढ्ने काम सुरु गरियो । सानै उमेरदेखि पढ्ने रस बस्यो ।

एकान्तको अजिङ्गरले कतिको सताउँछ? वैरागी काइँलालाई @basantabasnet को प्रश्न। लाइभ हेर्नुस् http://www.pahilopost.com/content/-646.html …

From Pahilo Post.  कहाँ गए ती दिन? अभि सुवेदीलाई सोध्दै @basantabasnet लाइभ हेर्नुस्- http://www.pahilopost.com/content/-646.html …

मदन पुरस्कार विजेता राधा पौडेलसग संवाद

मदन पुरस्कार विजेता राधा पौडेलस“ग संवादमा । उनको कुराकानी र प्रतिबद्धता राम्रो लाग्यो ।

बिदा भइन् वीराङ्गना

आमाको चोला उड्दा आँसु नझार्ने सन्तान को पो होला ! मंगलबार दिउँसो वाग्मती किनारमा बसेर छोरी उषा र छोरा उमेश सहाना प्रधानलाई अन्तिमपल्ट हेर्दै रुँदै, हेर्दै रुँदै गर्दै थिए । तर त्यो आँसुमा शोक मात्रै बगेको थिएन, गर्व पनि मिसिएको थियो ।
शोक र सम्झनाको त्यो घडीमा उमेशले कान्तिपुरसँग भावना साटे, 'राणाकाल, पञ्चायतकाल र गणतन्त्रको आन्दोलनमा अघिअघि हिँड्ने मानिस नै मेरी आमा हो भन्दा मलाई कति गर्व लाग्छ होला !'
लामो समयदेखि ओछयानमा थलिएकी सहानालाई गत जेठ २३ गते मस्तिष्कघात भएपछि अस्पताल भर्ना गरिएको थियो । १९८४ असार ३ गते असनको व्यापारी परिवारमा जन्मेकी राणाकालीन सहिद गंगालालकी बुहारी, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक पुष्पलालकी पत्नीले श्रेष्ठ परिवारसँग जोडिनुअगावै आफ्नो सार्वजनिक छवि बनाइसकेकी थिइन् ।
आमाको अवसान भएलगत्तै उमेशले काकालाई फोन गरे । त्यसपछि एमाले नेता माधवकुमार नेपाललाई । छिप्पिँदो रातमा नेपालको फोन उठेन, सन्देश पठाए । राति ११ बजेर ३४ मिनेट जाँदा माधव नेपालको सेलफोनमा 'एसएमएस' खस्यो, 'दाइ, आमा अघि ११ बजे बित्नुभयो- उमेश ।'

नयाँ एसियाको अनुहार

भारतीय इतिहासकार रामचन्द्र गुहाले सम्पादन गरेको 'मेकर्स अफ् मोडर्न एसिया' यो महादेशको आधुनिकीकरणको जग बसाल्ने ११ नेताहरूको वृत्तान्त हो । समकालीन बौद्धिक वृत्तभित्र गिनेचुनिएका विद्वान् गुहाले यसअघि 'मेकर्स अफ् मोडर्न इन्डिया', 'इन्डिया आफ्टर गान्धी', 'गान्धी बिफोर इन्डिया'जस्ता पुस्तक लेखेर नाम कमाइसकेका छन् । यो संग्रहमा चुनिएका करिब दर्जन एसियाली नेताहरूको मापदण्डमाथि भने विवाद गर्न सकिन्छ । किनकि, आधुनिक एसियाका थुप्रै 'ठूला' नेता यसमा परेका छैनन् ।

पुस्तकको आरम्भमा भारतका महात्मा गान्धी छन्, सत्याग्रहको सहारामा उपनिवेश फाल्न कस्सिएका । चीनका च्याङ काइसेक छन्, 'आन्तरिक र बाह्य शत्रु' सँग युद्धैयुद्धबीच अधिनायकी चलाइरहेका । भियतनामका हो ची मिन्ह छन्, अमेरिकी तथा फ्रेन्च प्रभुत्वविरुद्ध लडाइँको नेतृत्व गरेका । चीनका माओत्सेतुङ, चाउ एनलाई र देङ स्याओपिङ छन् लगभग एउटै समयमा तर भिन्न भिन्न शैलीमा कम्युनिस्ट पार्टीमार्फत् चीनमा 'राज्य गरेका ।'

यो पुस्तक आद्योपान्त पढ्दा एसियाको आधुनिकीकरण अभियानमा सबैभन्दा ठूलो बाधक तर नकारात्मक प्रेरक उपनिवेशवाद थियो भन्ने थाहा हुन्छ । उल्लेखित अधिकांश नेताले बेलायती उपनिवेशविरुद्ध लडेका छन् । जापानी प्रभुत्वविरुद्ध लड्ने चीन र सिंगापुरको कथा पनि समेटिएको छ । उपनिवेश र आन्तरिक युद्धले सिर्जेको चरम राजनीतिक अस्थिरताबीच पनि कसरी राष्ट्र बनाउने अभियान थाल्न सकिन्छ भन्ने प्रतिबद्धता बोकेकाहरूको व्यक्तिचित्र हो यो पुस्तक ।

सानदार बुढेसकाल

संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी उमेरको ९५ वर्षमा ठमठम्ती हिँडिरहेछन्। चस्मा लगाउँदैनन्। लठ्ठी टेक्दैनन्। साँझ टुच्च एक पेग लगाउन पनि छाड्दैनन्। खानपिन, माछामासु केही बार्दैनन्। डाक्टर भेट्दैनन्। बुढयौलीका दैनिकी उनले आजका मितिसम्म अपनाउनुपरेको छैन। जीवनशैली पूरै सरल छ। सक्रिय र सानदार छ। हामीले एक साताअघि नै भेट्न खोजेको तर उनलाई जत्तिखेरै भ्याइनभ्याई।
नेपाली भाषा, सभ्यताको गम्भीर खोजका लागि २०१४, २०१८ र २०२८ साल गरी तीनपल्ट मदन पुरस्कार जितेका यी 'लिभिङ इन्साइक्लोपेडिया' को हरेक बिहानी कालो चियाको कपमा उदाउँछ। सिंगो दिन अध्ययन, भेटघाट र समारोहमा बित्छ। पृथ्वीमा रात खस्दै गर्दा उनको हातमा एक पेग ब्ल्याक लेबल वा अयला चढिसकेको हुन्छ। अनुहारमा हल्का लाली चढ्छ। बिस्तारै स्विच दबाउँछन्। बस्, गहिरो निद्रा पर्छ।
औधी सपना देख्छन् सत्यमोहन, तर बिहान सम्झन सक्दैनन्। बिछयौनाबाट उठेर शीतमा नाङ्गो पैंतालाले टेक्छन्। पूजाआजा गर्छन्। अंग्रेजी र नेपाली गरी दैनिक चार अखबार पढ्छन्। पहिलेभन्दा पुस्तक कम पढ्न थालेका छन्। मोबाइल बोक्दैनन्। 'जहिल्यै टयाङ टयाङ गरिरहन्छ, झ््याउ लागेर बोक्न छाडिदिएँ,' भन्छन्, 'बरु एक्लै शान्त बस्नु ठीक छ।'

दार्जिलिङको सरगम

आधुनिक नेपालको राजनीतिक नक्सालाई मेची–महाकाली नदीले छुट्याइदिएको छ। संगीत र साहित्यको मानचित्रबाट मेचीपारिको दार्जिलिङलाई मेटिदियो भने नेपाली सभ्यताको मानचित्र सग्लो हुँदैन। दार्जिलिङ र आसपासका भारतीय भूभागमा नेपाली जाति गएर बसेको इतिहास अढाइ सय वर्षभन्दा पुरानो छैन।

बस्ती र चियाबगान बसाएर आवादी गर्न थालेको एक सय १४ वर्ष पुगिसक्यो। यसबीच पटकपटक सानाठूला आन्दोलन चलेका छन्। ती आन्दोलनमार्फत् भारतीय नेपालीले आफ्नो पहिचान खोजेका छन्।
जस्तो कि, सन् १९६२ मा लेखक इन्द्रबहादुर राईले भाषा आन्दोलन सुरु गरे। त्यस बेला पश्चिम बंगालका मुख्यमन्त्री विधानचन्द्र रोय थिए। दार्जिलिङ चोक बजारको डबलीमा संगीतकार अम्बर गुरुङ र साथीहरूले गाए :
सुगौली सन्धि हामीले
भुलेका छैनौं, भनिदेऊ।
यो गीतले पश्चिम बंगालको सत्तावृत्तमा खैलाबैला मच्चियो। अगमसिंह गिरीले लेखेको, अम्बरले गाएको 'नौ लाख तारा उदाए' गीत भारतीय संस्थापनको भावनामाथि आक्रमण गरेको भन्ने अभियोगमा पहिल्यै प्रतिबन्धित भइसकेको थियो। उसमाथि नेपाल र भारतबीच सन् १८१६ मा भएको सुगौली सन्धिबारे शब्द राख्दै नेपाली जातिको भारतीयले गाएको गीतको अर्थ उति राम्रो लगाएन भारतले।
नतिजा, अम्बर 'एन्टिनेसनल' भनिए। 'अराष्ट्रिय तŒव।'

खल्तीबाट माननीय

संविधानसभाले काम सुरु गरेको सात महिना बितिसक्दा पनि पूर्णता नपाएकामा लगातार आलोचना भएपछि गत साता मन्त्रिपरिषद्ले २६ मध्ये १७ सभासद मनोनीत गर्‍यो। संविधान निर्माणमा सघाउन स्वतन्त्र र सक्षम व्यक्तिलाई सरकारले मनोनयन गर्नुपर्ने भए पनि आखिर नेताहरूकै गोजीबाट गरियो। मनोनीतमध्ये अधिकांश नेताका नातागोता, पार्टी कार्यकर्ता र निकटवर्ती व्यापारी छन्।
सर्वोच्च अदालतले गत वैशाख २९ गते अन्तरिम संविधानको प्रावधानलाई व्याख्या गर्दै 'तटस्थ, स्वतन्त्र र आफ्नो विषयमा विशिष्टीकृत ज्ञान, अनुभवयुक्त' राष्ट्रिय जीवनमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको व्यक्तिलाई सभासद मनोनयन गर्न निर्देशनात्मक आदेश दिएको थियो।
मनोनीत सभासदहरूको भूमिका कस्तो हुनुपर्ने भन्नेमा समेत सर्वोच्च बोलेको छ। आदेशमा भनिएको छ, 'संविधानसभामा दलहरूको प्रतिस्पर्धालाई साम्य पार्ने, मध्यस्थता गर्न सक्ने र तटस्थ तथा स्वतन्त्र विचार तथा प्रयासबाट संविधान निर्माणमा सहजता ल्याउने उद्देश्य हुनुपर्ने छ।'
ठूलो दल कांग्रेसको सिफारिसमा राधेश्याम अधिकारी, शिवबहादुर खड्का, पुष्कर आचार्य, रेशम बानियाँ, सकलदेव सुतिहार, सूर्यदेव दास उराव, उमेश श्रेष्ठ र अनिलकुमार रुङटा सभासद मनोनीत भए। कानुन व्यवसायी राधेश्याम अधिकारी अघिल्लो संविधानसभामा पनि कांग्रेसको कोटामा यसैगरी मनोनीत भएका थिए। उमेश श्रेष्ठ निजी बोर्डिङ तथा कलेज सञ्चालक हुन्। अनिलकुमार रुङटा वरिष्ठ नेता शेरबहादुर देउवा निकट वीरगन्जका व्यापारी हुन्। उनी कांग्रेसका समर्थक हुन्। खड्का रामेछापका पूर्वजिविस सभापति र कांग्रेसका पुराना नेता हुन्। उराव अल्पसंख्यक समुदायबाट ल्याइएका कांग्रेस समर्थक शिक्षक नेता हुन्। आचार्य ट्रेड युनियन कांग्रेसका पूर्वमहासचिव हुन्। सुतिहार कांग्रेस समर्थक डेमोक्रेटिक इन्जिनियर्स एसोसिएसनको सिफारिसमा सभासद भएका हुन्। बानियाँ म्याग्दी कांग्रेस पूर्वसभापति हुन्।
कांग्रेसले प्रधानमन्त्री कोइरालाकै नातेदार रुक्मिणी कोइरालालाई पनि सभासदमा सिफारिस गरेपछि मन्त्रिपरिषद्ले मनोनयन गरेको थियो। तर उनी कांग्रेसको समानुपातिक सूचीमा परेका कारण मनोनयन गर्न नमिल्ने भएकाले मन्त्रिपरिषद्ले उनको नाम हटायो।

हराएको स्कुल

तिम्रो स्कुल एक्कासी हरायो भने तिमी के गर्छौ ?

हिजोसम्म साथीहरुसँग मिलेर पढेको, कुरा गरेको, खेलेको कक्षाकोठा, डेस्कबेन्च, खेल मैदान अकस्मात् गायब हुँदा धेरै बेरसम्म सोच्नै सक्दैनौ होला । साँच्चि, तिमी त पत्याउँदैनौ होला ।

तर कहिलेकाहिँ सपनाजस्ता लाग्ने कुराहरु सत्य भइदिन्छन् । एक महिनाअघि सिन्धुपाल्चोकको मांखा र राम्चे गाउँको सिमानामा खसेको जुरे पहिरोले तिमीजस्तै पढ्ने ३१ साथी पुरिदियो । त्यही निर्दयी पहिरोले मांखा- १ मा रहेको वनसाँघु माविको नामोनिशान नरहने गरी छोपिदियो । २४ वर्षदेखि त्यहाँ पढाइरहेका हेडसर बलराम तिमल्सिनाले त स्कुल कहानेर थियो भनि अन्दाजमात्रै गर्न सकेछन्, खुटयाउनै सकेनछन् । सोच त, त्यो पहिरो कति भयानक थियो होला !

अस्ति शुक्रबार हामीले भेट्दा ती हेडसर रुनमात्रै सकिरहेका थिएनन् । तर रोएर के गर्नु ! आखिर नहुनु भइसक्यो । अघिल्लो दिनसम्म पढाएका विद्यार्थीलाई पहिरोले लगिसकेको थियो । स्कुल पनि थिएन ।

सोसल मिडिया : विमर्शको थलो

एकीकृत माओवादी नेता बाबुराम भट्टराईलाई ‘नयाँ शक्ति'को प्रचार गर्न खुलामञ्चमा आमसभा गर्नुपरेन। उनले हरेक दिन सामाजिक सञ्जालमार्फत आफ्ना विचार प्रवाह गरे। प्रतिक्रिया सुने। आफ्नो र आफूलाई राम्रो लागेका लेख–रचना सेयर गरे।
‘परिवर्तनको राजनीति गर्नेले जनतासँग नजिक हुनैपर्छ। जनता जहाँजहाँ पुगे, त्यहाँत्यहाँ पुग्नैपर्ने ठानेर नियमित सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्छु,' भट्टराई भन्छन्।
उच्च तहका नेतामध्ये सामाजिक सञ्जालमा सबैभन्दा सक्रिय भेटिन्छन् उनी। यसमा उनलाई जनताको साथ पनि धेरै छ। शुक्रबारसम्म उनको फेसबुक पेजलाई ४ लाख २८ हजारभन्दा बढीले लाइक गरेका छन्। टि्वटरमा उनका फलोअर ५३ हजार छन्। उनका हरेक ‘स्टाटस' सेकेन्डभरमा सयौंले ‘लाइक' गर्छन्। ‘सेयर' गर्छन्। ‘कमेन्ट' ठोक्छन्।
आफ्नो विचार पढ्ने र प्रतिक्रिया जनाउनेको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढ्न थालेपछि सोसल मिडियाप्रति उनी अझै आकर्षित छन्।

मनोरोगले व्यथित सहर

उनको ‘एरिया' हो, सुन्धारास्थित बागदरबार परिसर। अधिकांश समय यही क्षेत्रमा भेटिने उनी घरी मूल सडकको ‘डिभाइडर' मा टाँगिएको डोरीमा पिङ खेल्दै हुन्छिन्, घरी सडकपेटीमा चिच्याउँदै। कसैले दया गरेर खान दिए खिलखिलाएर हाँस्छिन्, नभए एकोहोरो दौडिरहन्छिन्। उनको ‘मनले अह्राएपछि' छेउछाउका बार भत्काउन खोज्छिन्, अड्याएर राखिएका साइकल हुत्याइदिन्छिन्। कतिपयलाई लौरो बोकेर खेदाउँछिन्।
झन्डै ४५ वर्षझैं लाग्ने यी महिलाले गएको मंसिरदेखि यस्तै अवस्थामा पुसमाघको ठिही र चैत–वैशाखको गर्मी कटाइन्, एकसरो कपडाको भरमा। मनमा दयाभाव हुनेहरू अलिकति खानेकुरा दिन्छन्, कतिपय छिःछिः दुरदुर गर्दै अनुहार बिगारेर बाटो काट्छन्। हेर्दा, उनले मानसिक सन्तुलन गुमाइसकेजस्तो देखिन्छ। किनकि दिसापिसाब गरेको समेत उनलाई थाहा हुन्न।
अहिले उनको एउटा हात भाँच्चएको छ। उनको पीडामा मलम लगाउन यो सहरमा कुनै मानव–मन उपस्थित छैन।
‘कहिले त रातभर क्वाँक्वाँ रुँदै हिँड्छे। उसलाई हेर्न अहिलेसम्म कुनै संस्था आइपुगेको थाहा छैन,' सिभिल मलअगाडि फुटपाथमा पसल गर्दै आएकी एक महिलाले भनिन्, ‘कसैले उपचार गरिदिए जाती हुन्थी होला। कुनै संस्थाले लगेर हेरविचार गरे हुन्थ्यो।'

सत्याग्रही डाक्टर

कात्तिक तेस्रो साता फिलिपिन्समा भीषण आँधी आयो। आँधी थामिइसक्दा पनि त्यसले छाडेका घाउले फिलिपिन्स छट्पटाइरहेको थियो। एक महिनापछि मंसिर तेस्रो साता नेपालबाट डाक्टर गोविन्द केसी ताक्लोवान सहरमा ओर्लिए। आँधीपीडितको उपचारमा रातदिन, भोकतिर्खा नभनी खटिए।

बिनावर्दीका यी स्वयंसेवकलाई न त नेपाल सरकारले आँधीपीडितको सहयोगका लागि पठाएको थियो, न रेडक्रस, न कुनै विपत्ति उद्धारक संस्थाले।
उनलाई पठाएको थियो, अन्तर्मनको आदेशले।
अढाइ लाख जनसंख्या भएको त्यो सानो सहरमा क्षतिको स्केल भने ठूलो थियो। डाक्टर गोविन्दले दुई सातामै चार सय पीडित बिरामीको उपचार गरे। पाँच दर्जन घाइतेको त अपरेसनै गरे। आँधीले उडाएका ‰यालढोकाविहीन घरका आसपास पाउरोटी र पानी खाएको भरमा रात कटाउँथे गोविन्द। आँखैअगाडि घाइते लडिरहेका छन्, कसरी निद्रा परोस्! दैनिक बीस घन्टासम्म उपचारमा खटिए उनी।
उनी तलबभत्ता कमाउन गएका थिएनन्। उल्टै त्रिवि शिक्षण अस्पताल महाराजगन्जको जागिरले आर्जेको कमाइ आँधीपीडितको औषधोपचारमा सिध्याइरहेका थिए।
अलिकति विवेक। अलिबेसी पागलपन। त्योभन्दा बेसी समर्पण। त्योभन्दा बेसी मानवता। यी सबै चीजका योगफल हुन्, डा. गोविन्द केसी।
उनै गोविन्द सात दिनयता आमरण अनशनमा छन्।
यो उनको अनशनको तेस्रो शृंखला हो।

बन्द 'मूल्यांकन'को मूल्यांकन

मिसन म्यागजिनका रुपमा २२ वर्षनिरन्तर चलेको मूल्यांकन मासिक आठ महिनायता बन्द छ । विचार अन्तक्रिर्यामुखी पत्रिकाका रुपमा यसले छाडेको छाप भने धेरैको मनमा गढेर बसेको छ ।
श्याम श्रेष्ठ, राजेन्द्र महर्जन, हरिगोविन्द लुइ“टेल र श्याम खड्काको प्रारम्भिक कोर टिमका सुरुवाती सम्पादक नारायणकाजी श्रेष्ठ प्रकाश थिए । १० महिनाको तयारीपछि उनको सम्पादकत्वमा पहिलो अंक छापियो २०४८ मंसिरमा । सम्पादक मण्डलका सदस्यमध्ये एक राजेन्द्र महर्जनका अनुसार वामपन्थी आदर्श बोकेको टिमका सदस्य राजनीतिक सम्बद्धताबाट मुक्त हुनुपर्ने मान्यता थियो । नेकपा एकता केन्द्रको महाधिवेशनबाट केन्द्रीय  सदस्यमा चुनिएस“गै नारायणकाजीले सम्पादकीय जिम्मेवारीबाट बिदा लिए । मथुराप्रसाद श्रेष्ठ, पद्मरत्न तुलाधर, चैतन्य मिश्र, कमलकृष्ण जोशी, महेश मास्के, भरत प्रधान, खगेन्द्र संग्रौला, डिआर पोखरेल, महेश्वरमान श्रेष्ठ, कृष्णबहादुर थापाजस्ता समाजशास्त्र, इतिहास, विज्ञान, साहित्य, अर्थशास्त्रका विज्ञहरूले मूल्यांकनलाई पुट दिइरहे ।

सामर्थ्य गुमाउँदै पहिचानवादी

पहिचानवादी दलहरू सदन र सडक दुवैतिर आक्रामक हुँदै गर्दा पहिलो संविधानसभाको दियोमा धिपधिपमात्रै बाँकी थियो। निभ्ने बेलाको बत्ती चहकिलो बल्छ भन्ने नेपाली उखान छ। सभाभित्र जनजाति सभासदहरू 'ककस' मार्फत दलीय नेतृत्वलाई आफ्ना मुद्दा अनुमोदन गराउन च्यापिरहेका थिए। सभा बाहिर दुई कुनामा 'पहिचानवादी' र 'पहिचानविरोधी' का गगनभेदी नारा नयाँबानेश्वरका सडकमा घाम नअस्ताउन्जेल गुन्जिइरहन्थे। नयाँ संविधानको प्रसवमा छट्पटिइरहेको संविधानसभा राज्यको पुनर्संरचना, राज्यशक्तिको बाँडफाँटजस्ता मुद्दा छिन्न नसकेर २०६९ जेठ १४ गते मध्यरात बिनासंविधान तुहियो।

पहिचानको मुद्दा चर्काइरहेको एमाओवादी संंविधानसभा विघटनलगत्तै फुट्यो। एमाले फुटेर संघीय समाजवादी दल बन्यो। कांग्रेस, एमाओवादीबाट समेत नेताहरू यस पार्टीमा आउन थाले। मधेसवादी दलहरू जुट्नै नसक्नेगरी यसअघि नै छिन्नभिन्न भइसकेका थिए। राजनीतिको कम्पासले कुन दिशा देखाउने हो, यकिन गर्न कठिन हुँदै गयो।

संवत्सँगै राजनीतिक माहोल बदल्न कति पनि समय लागेन। पहिचानवादी राजनीतिको झर्दो पारोबीच अर्को वर्ष अर्थात् २०७० मंसिर ४ गते संविधानसभाको दोस्रो चुनावले शक्तिसन्तुलन बदल्यो। एकल जातीय पहिचानको मुद्दामा अलमल बाँकी रहे पनि कमसेकम एमाओवादीले त्यसप्रति कताकति सहानुभूति राखेकै थियो। ऊ आफैं सिट संख्यामा ठूलो अन्तरसहित तेस्रो दलमा खुम्चियो। कत्रो शक्ति बन्ला भनी उत्सुकतापूर्वक हेरिएको संघीय समाजवादी पार्टी नेपालले प्रत्यक्षतर्फ एउटै सिट पनि जितेन। कांग्रेस र एमाले क्रमश: पहिलो र दोस्रो ठूलो शक्तिका रूपमा उदाए। 'पहिचानविरोधी' भनिएको राप्रपा नेपाल आँकलनविपरीत उनीहरूलाई उछिन्दै बेन्चको चौथो लहरमा बस्न पुग्यो। कतिपय जनजातीय समूहले मोहन वैद्य नेतृत्वको माओवादीसँग मिलेर संविधानसभा चुनाव बहिष्कारको निर्णय लिएका थिए। अहिले उनीहरू राजनीतिक 'पहिचान' को लडाइँ कुन विन्दुबाट सुरु गर्ने भन्ने अलमलमा छन्।

के गर्दैछन्, परराष्ट्रका थिंकटयांक ?

त्रिपुरेश्वरस्थित भन्सार विभाग परिसर भित्रपट्टि शान्त दुईतले भवनमा हाम्रो देशको परराष्ट्र मामिला अध्ययन अनुसन्धान गर्ने 'थिंक टयांक' बस्छ। देशभरिमा सानाठूला गरी यस्ता झन्डै एक दर्जन संस्था होलान्, तर सरकारी बजेटमा चलेको 'आईएफए' एक्लो संस्था हो। बीपी कोइराला गृहमन्त्री छँदा भरतशमशेरको समूहबाट खुकुरी आक्रमण प्रयास भएको तत्कालीन मन्त्रीक्वार्टर आजको परराष्ट्र मामिला अध्ययन केन्द्र (आईएफए) भवन हो।

परराष्ट्र मामिलाबारे नेपोलियनको प्रख्यात भनाइ छ, 'कुशल विदेश नीतिको आधारभूत सेक्रेट भनेको कुशल आन्तरिक नीति हो।' जुन भवनबाट बीपीले गृहनीति निर्माण र व्यवस्थापन गर्न खोजे, त्यो भवनबाटै २१ वर्षयता परराष्ट्र नीतिका अध्ययन अनुसन्धानसम्बन्धी काम चलिरहेका छन्।

ह्यासटयाग डिस्कसको पहिलो नेपाली प्रयोग

सत्र वर्षपछि भारतीय प्रधानमन्त्री नेपाल आएको समाचारले नेपालमा मात्रै होइन, विदेशमा त्यसमा पनि भारतमा विशेष चर्चा पाउनु नै थियो । सोसल मिडियामा रहेको प्रभावका आधारमा मोदी अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामापछिकै विश्वका शक्तिशाली नेता मानिन्छन् । नेपालमा उनीसँगै उनको त्यो छवि पनि भित्रियो । भ्रमण अवधि र अघिपछि गरेर झन्डै १० लाख ट्वीट भए । नेपाल जोडिएको विषय विश्वव्यापी ट्रेन्डिङमा पर्‍यो ।

यसरी भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको प्रभावशाली व्यक्तित्वको छाप सर्वसाधारणमा राम्रै गरेर परेको थाहा पाउने सजिलो माध्यम बन्यो, सोसल मिडिया । अनौपचारिक रूपमा 'मोदीभिजिटनेपाल', 'मोदीइननेपाल' जस्ता ह्यासटयाग मेन्सन् गरेर ट्वीट गर्ने, फेसबुकमा स्टाटस लेख्नेको संख्या ठूलो थियो । स्वतस्फुर्त सुरु भएको त्यही ह्यासट्याग मञ्चलाई प्रयोग गरेर भ्रमणको खुला छलफल र समीक्षा गर्ने पहिलो पटक औपचारिक मञ्च दिए, काठमाडौंका युवा पत्रकारले ।

धान फाँडेर स्कुल

लामोसाँघुवासीले माङ्खा १ वनसाँघुमा २४ वर्षअघि आफ्नै बलबुतामा खोलेको वनसाँघु मावि ठ्याक्कै कुन ठाउँमा थियो, उनीहरू अनुमान मात्रै गर्न सक्छन्, खुट्याउन सक्दैनन्। साउन १७ गते राति जुरेमा खसेको पहिरोले यो स्कुलको नामोनिसान नरहने गरी पुरिदिएको थियो।
स्थापनाकालदेखि स्कुल चलाएका प्रधानाध्यापक बलराम तिमल्सिना पहिरो पारिपट्टिको टेकानपुर डाँडाबाट स्कुल भएको ठाउँ अन्दाज गर्दै टुलुटुलु हेरिबसे। स्कुलको भग्नावशेषसमेत नदेख्दा आँखा भरिएर आए। बौद्ध धर्मावलम्बीले शान्तिको कामना गर्दै लुङदर टाँग्न सुरु गर्दा मन थाम्न नसकी उनी फरक्क फर्के।

सुनकोशी तालले बेहाल

सुनकोशी नदी थुन्नेगरी एक महिनाअघि गएको पहिरोले सिर्जेको विनाशकारी यो तालको नाम के राख्ने होला - सम्बोधनका लागि आजसम्म कुनै नाम बनेको छैन । हुन त केही 'विज्ञहरू' यसैलाई ताल कायम राखेर पर्यटन उद्योग गर्न सुझाउ“छन् । स्थानीयमा भने आफन्त र छिमेकीको प्राण लिने यो ज्यानमारा कृत्रिम ताल जोगाउने कुरै रहर देखिन्न ।
मांखा, राम्चे, टेकानपुर र धुस्कुनका १८ घरहरू डुबाउ“दै माझमा ५० मिटर गहिरो जमेको यो ताल खोल्न नेपाली सेना कस्सिएको छ । तर उसको काम गर्राईप्रति स्थानीयहरू गुनासोमात्रै होइन, शंका पनि गर्न थालेका छन् । वारिपारि चर्को आक्रोश छ- 'कत्ति ढिलो काम गरेको -'
मानसरोवर हि“डेका दक्षिण भारतीय तमिलनाडु तर्ीथयात्री हुन् या काठमाडौैं झरेका चिनिया“ पर्यटक, सबै यही नवजात् ताल पृष्ठभागमा पर्नेगरी तस्बिर खिचाउन त“छाडमछाड गर्दैछन् । तिनलाई सायद थाहा होला नहोला, साउन १७ गते राति तीन बजे पहिरो र डुबानमा परी यहा“का चार गाविसका २३ स्थानीयको ज्यान गएको थियो । बेपत्ता हुने, अंगभंग हुनेको संख्या अझै यकिन छैन । दर्जनौंको बास उठाउने जुरे पहिरोले थुनेको सुनकोसीबाट जबर्जस्त निर्मित तालले यो पहाडी इलाकाका स्थानीयवासीका लागि भने कत्ति पनि शोभा दिएको छैन ।

भीरबाट घरिघरि ढुंगा खसिरहन्छ

जुरेको पहिराले अरनिको राजमार्ग थुनेको छ । पहिरो गएको भीरबाट घरिघरि ढुंगा खसिरहन्छ । हिडा हिडै कुन बेला ढिस्को खसेर भारीसहित पुरिदेला भन्ने डर छ । तर यही पहिरो सिन्धुपाल्चोकका किसानका लागि एक महिनायता जीवनशैली बन्न थालेको छ । उनीहरू अस्तिसम्म किसानमात्रै थिए, जुरेको पहिराले उनीहरूलाई नयाँ पहिचान दिएको छ, भरियाको ।
पहिले अरू काम गरेर दैनिक पाँच सय रुपैयाँ मुस्किलले कमाउने स्थानीयबासी एक महिनायता भारी बोकेरै रोज तीन हजारसम्म बसाउन थालेका छन् । तर गाती- २ सिन्धुपाल्चोकका २८ वषर्ीय बिर्ख श्रेष्ठ भन्छन्, 'यही पहिरोका कारण ९९ वटा घाटा खपिएको छ, एउटा नाफा आएर के गर्नु । कमाइ बरु घटोस्, हामीलाई बाटो आएकै ठीक छ ।'